باشگاه خبرنگاران جوان نوشت: همه ما شنیده ایم که پروردگار با افرادی که فریب شیطان را بخورند و به اعمال ناشایست بپردازند برخورد جدی می‌کند و جزایی همانند آتش جهنم را برای آن‌ها در نظر گرفته است، اما شاید برای بسیاری از افراد این سوال پیش آمده باشد که خداوند چرا جهنم را خلق کرد و آیا اصلا قبل از آنکه شیطان اقدام به فریب بندگان کند چنین جایی وجود داشته است یا خیر؟!

آیا جهنم قبل از عصیان ابلیس خلق شده بود، یا پس از آن خلق شده است؟

وقتی ابلیس تکبر و عصیان کرد، خداوند نفرمود که بابت این عصیان جهنمی خلق شد و یا در آخرت جهنمی خلق خواهم کرد و تو و اتباعت را در آن جای خواهم داد! بلکه فرمود: جهنم را از او ابتاعت پر می‌کنم. یعنی جایگاهی که محل دور شدگان از رحمت و عذاب است وجود دارد و تو اهل تو از انسان و جن را (که تنها موجودات برخوردار از اختیار و انتخاب می‌باشند) پر می‌کنم.

برای روشن‌تر شدن مفهوم در ذهن باید ابتدا به معانی و مفاهیم اسامی دقت نمود و پس از آن مفاهیم حقیقی را مورد توجه قرار داد.

الف - جهنم، اسامی متفاوتی در قرآن کریم دارد. اگر چه ما معمولاً همه را به یک معنا در نظر می‌گیریم، اما همین اصرار و تاکید کلام وحی به تفاوت اسامی که طبعاً معانی و مفاهیم متفاوتی را حمل می‌کنند، بیانگر تفاوت حقیقت آنهاست.

به عنوان مثال ابتدا به ذهن اینگونه خطور می‌کند که «جهنم» و «نار» یک معنا و یک چیز است. در هر حالی که «نار» همان آتش و عذاب سوزاندن و «جهنم» جایگاه آتش و عذاب است.

همین عدم دقت در مفاهیم و معانی و حقایق سبب گردیده است که دیدگاه‌های متفاوت و حتی انحرافاتی در عقاید مسلمین نسبت به جنت و نار پدید آید، تا آن جا که برخی آن‌ها را در قالب‌های «زمان» و «مکان» که مختص به عناصر مادی است جستجو نموده‌اند و برخی دیگر معتقدند که اصلاً جنت و جهنم در قیامت خلق می‌شوند! و حال آن که هر دو دیدگاه خطاست.

نه جنت و جهنم عناصر مادی هستند که در قالب «زمان و مکان» بگنجند و نه آن که بعداً خلق خواهند شد. چنان چه قرآن کریم مکرر به خلقت جنت و جهنم تصریح و تاکید نموده است که به عنوان نمونه به دو آیه‌ی ذیل اشاره می‌گردد:

«کلاََّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَترََوُنَّ الجَْحِیمَ ثُمَّ لَترََوُنهََّا عَینْ‏َ الْیَقِینِ» (التکاثر، ۵ - ۷)؛ نه، باز تاکید می‏کنم که اگر به علم الیقین برسید  آن وقت دوزخ را خواهید دید  آن وقت به عین الیقینش مشاهده خواهید کرد.

«یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَهٌ بِالْکافِرینَ» (العنکبوت - ۵۴)؛ کافران با شتاب از تو (پیامبر) تقاضای عذاب (جهنم) دارند، در حالی که هم اکنون دوزخ بر آنان احاطه دارد.

چنان چه مشهود است از همین دو آیه مسلم می‌شود که جنت و جهنم از هم اکنون وجود دارند، منتهی همان‌گونه که هیچ موجود غیر مادی به چشم سر دیده نمی‌شود، اما بسیاری از حقایق دیگر به چشم عقل و علم دیده می‌شوند، جنت و جهنم نیز از آن جهت که از عناصر مادی تشکیل نشده‌اند، به چشم سر دیده نمی‌شوند، منتهی اگر کسی عقل، علم، یقین و توجه داشته باشد، در همین دنیا آن‌ها را می‌بیند.

ب. – باید دقت نمود که «جنت و جهنم» نیز از نشئه‌ها و عوالم متفاوت «وجود» هستند و وجود ممکنات و مخلوقات که همه جلوه‌های اسمای الهی می‌باشند، مراتب و مقاماتی دارند و هر مرتبه از جایگاه ویژه‌ی خود برخوردار است و البته چنان چه بیان گردید، این جایگاه مانند اماکن مادی نیست. جایگاه وجود‌های کامل و مقامات عالی، جنت است که آن هم مراتب دارد و حد والای آن سدره‌المنتهی می‌باشد و جایگاه وجود‌های پست و نازل (کفار و پوشانندگان حقایق، منافقین، عصیان‌گران به خداوند متعال و ...)، جهنم است.

ج. - وجود از تجلی رحمت الهی است؛ لذا آن وجودی اعلی‌تر است که بیشتر تجلی رحمت الهی باشد. از این روست حق تعالی به انسان کامل و اعلی مرتبه‌ی وجود، حضرت محمد مصطفی صل الله علیه و آله و عجل فرجهم که اشراف مخلوقات است می‌فرماید:

«وَ هُوَ بِالْاُفُقِ الْاَعْلیَ‏ ثمُ‏َّ دَنَا فَتَدَلیَ‏ فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ‏ِ اَوْ اَدْنیَ‏» (النجم، ۷-۹)؛ و او در بلندترین افق جای گرفته و در عین بلندی رتبه‏اش به خدا نزدیک و نزدیک‏تر شده  او رسول را آن قدر بالا برد که بیش از دو کمان و یا کمتر فاصله نماند؛ و هنگامی که والاترین تجلی رحمت و عالی‌ترین مقام وجود را برای هدایت همگان مبعوث و ارسال نمود، فرمود:

«وَ ما اَرْسَلْناکَ اِلاَّ رَحْمَهً لِلْعالَمینَ» (الانبیاء - ۱۰۷)؛ و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستاده‏ایم.

یعنی او آمده است تا همگان را به بالاترین مقامات و درجات وجودی (برخورداری از رحمت) هدایت نماید؛ لذا شاهدیم پیامبر اکرم (ص) در تعریف جنت، مفاهیم متفاوتی بیان می‌فرمایند و در یک جا سائلی از او می‌پرسد: جنت چیست؟ می‌فرمایند: «انا الجنه» - جنت من هستم.

پس جایگاه هر کس که شامل رحمت الهی گردد، جوار رحمت، جوار جنت، جوار سدره المنتهی (و اسامی دیگر جنت)، که همان جوار وجود مبارک و مقدس ایشان است می‌باشد؛ لذا شاهدیم که حتی ایشان در بیان حوض کوثر که در جنت قرار گرفته است، می‌فرماید: «حوضی»، یعنی: حوض من.

د. – جهنم نیز جایگاه دور شدگان از رحمت الهی (لعنت شدگان) می‌باشد. وجود اهل جنت، خود جنت هستند و وجود اهل جهنم، خود جهنم هستند و در قیامت این «جنت‌ها» را می‌آورند و در جایگاهی که محل امن، کمال، جمال ... و سایر تجلیات رحمت الهی است و همه‌ی این «جهنم»‌ها را می‌آورند و در جایگاهی که محل عذاب (دوری از رحمت) است قرار می‌دهند.

پس، از همان موقع که رحمت الهی تجلی یافت، و وجود‌هایی از استعداد نزدیکی یا دوری از رحمت (اختیار و انتخاب) برخوردار گردیدند، جایگاه آنان نیز معلوم شد؛ و یک دلیل دیگر قرآنی آن که وقتی ابلیس تکبر و عصیان کرد، خداوند نفرمود که بابت این عصیان جهنمی خلق شد و یا در آخرت جهنمی خلق خواهم کرد و تو و اتباعت را در آن جای خواهم داد! بلکه فرمود: جهنم را از او ابتاعت پر می‌کنم. یعنی جایگاهی که محل دور شدگان از رحمت و عذاب است وجود دارد و تو اهل تو از انسان و جن را (که تنها موجودات برخوردار از اختیار و انتخاب می‌باشند) پر می‌کنم:

«قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْوُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَاَمْلَاَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ اَجْمَعینَ» (الاعراف - ۱۸)؛ گفت: از آسمان بیرون شو، مذموم و مطرود، هر که از آن‌ها از تو پیروی کند جهنم را از همه شما لبریز می کنم‏.

در قرآن کریم به صراحت تصریح شده است که وقتی ابلیس به خاطر تکبر و عصیانش از ظل رحمت الهی دور شد و از جایگاه مقامات عالی اخراج شد، از خداوند منان خواست که جان او را نگیرد و فوری و آنی او را به جایگاه اهل عذاب و دور شدگان ابدی از رحمت منتقل ننماید؛ و پس از آن که از روی بغض و حسادت قسم یاد کرد که بر سر راه همگان می‌نشیند [و البته به جز افراد مخلص که راه تسلط شیطان را می‌بندند]، خداوند کریم نیز قسم یاد نمود که جهنم را از او و پیروانش پر خواهد کرد:

«قَالَ فَاخْرُجْ مِنهَْا فَاِنَّکَ رَجِیمٌ وَ اِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتیِ اِلیَ‏ یَوْمِ الدِّینِ قَالَ رَبّ‏ِ فَاَنظِرْنیِ اِلیَ‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ فَاِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ اِلیَ‏ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَاُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعِینَ اِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ قَالَ فَالحَْقُّ وَ الحَْقَّ اَقُولُ لَاَمْلَاَنَّ جَهَنَّمَ مِنکَ وَ مِمَّن تَبِعَکَ مِنهُْمْ اَجْمَعِینَ» (ص، ۷۷ - ۸۵)؛ (خداوند متعال) گفت: پس بیرون شو از بهشت، چون که تو رانده شده‏ای و بدان که لعنت من تا قیامت شامل حال تو است گفت: پروردگارا حال که چنین است پس تا قیامت که همه مبعوث می‏شوند مرا زنده بدار گفت: باشد تو از زندگانی تا روزی که آن وقت معلوم می‏رسد گفت: پس به عزتت سوگند که همه و همه‏شان را گمراه خواهم کرد مگر بندگان مخلصت از ایشان را گفت: پس حق این است و من حق می‏گویم که جهنم را از تو و از هر که پیرویت کند از همه پر می کنیم.

چرا خداوند جهنم را خلق کرد؟ آیا اگر خداوند جهنم را خلق نمی‌کرد به راحتی به زندگی خود ادامه نمی‌دادیم؟

۱- بسیاری از گنه کاران وقتی وارد جهنم اعمال خود می شوند به تدریج پاک می شوند و بعد از پاکی دیگر دلیلی ندارد که خداوند آن‌ها را در جهنم نگه دارد. به همین دلیل آن‌ها را خارج می کند و با احترام وارد بهشت می نماید. (اگر جهنم نبود این گروه هیچ وقت نمی توانستند از نکبت گناهان خویش رهایی یابند و وارد بهشت شوند)

۲- یاد جهنم و ترس از آن باعث می شود برخی از انسان‌ها اعمال صالح انجام دهند و در نهایت بهشتی شوند. این مورد را به سخت گیری‌های معلم و مدیر مدرسه تشبیه می کنیم که موجب می شود برخی از دانش آموزان به تحصیلات خود ادامه دهند و به مقامات عالیه دست یابند.

۳- ترس از جهنم باعث میشود که خوب ها بد نشوند و بد‌ها بدتر نشوند. در واقع ترس از جهنم موجب می  شود که هر کس ـ. ولو به صورت نسبی ـ. حدّی برای بدی های خود قائل شود.

یعنی مثلا اگر چاقو کشی می کند سعی کند که دیگر آدم کشی نکند و یا اگر کسی به دلیلی یکی را کشت مراقب باشد که دیگر نفر دوم را نکشد و … (این ترس امنیت اجتماعی و اخلاقی را در جامعه بالاتر می  برد)

۴- وجود جهنم موجب التیام درد مظلومانی است که توان استیفای حق خود را ندارند.

۵- سنت خداوند بر این امر استوار است که پاداش اعمال خوب انسان و کیفر اعمال بد او را بدهد. کسی که مثلا در دنیا چند نفر را کشته است چگونه می شود او را به کیفر همه ی اعمال بدش رساند. اگر او را بکشند در واقع کیفر قتل یک نفر را متحمل شده.

پس حق دیگران چه می شود؟ پس جهنمی باید باشد تا ظالمان به کیفر واقعی اعمال خود برسند.

با توجه به مطالب ذکر شده به این نتیجه می‌رسیم که جهنم هم تجلّی رحمت خداست هر چند که در قالب عذاب خود را نشان داده است.

شاهد دیگر بر این که جهنم تجلّی خداست: خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «الرحمن علی العرش استوی» یعنی خداوند با نام رحمان بر عرش فرمانروایی همه ی عالم نشسته است. پس جهنم هم که تحت نفوظ قدرت الهی و حاکمیت اوست، مستثنی از این امر نیست. از طرفی در دعالی کمیل داریم که: «و بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شیء» (از تو درخواست می کنم) به رحمتت که در هر چیزی توسعه دارد. یعنی رحمت خداوند در همه جا یافت می شود و جهنم هم که خود یکی از مخلوقات خداست محل جریان رحمت الهی است.