«سارتر در ايران»
نوشته: احمد راسخی لنگرودی
ناشر: اختران؛ چاپ دوم 1397
22000 تومان
****
اين كتاب كه اخیرا به همت نشر اختران بازنشر يافت به بررسي نقش تاثيرگذار ژان پل سارتر در انديشه روشنفكران ايران و شكل‌گيري كافه‌هاي روشنفكري در دهه‌هاي چهل و پنجاه مي‌پردازد.
كتاب «سارتر در ايران» مي‌خواهد بر اين امر اصرار ورزد كه اگر انديشه سارتر در قالب «سارترزدگي» و يا «سارترگرايي» به اين جغرافياي فكري راه گشود و دو دهه از تاريخ روشنفكري ايران را تحت تاثير خود قرار داد، بي‌ارتباط با شرايط كشور و جهان نبود. شرايط سياسي، اجتماعي كشور و جهان اينگونه ايجاب مي‌كرد. گذشته از آن، سارتر و انديشههاي او زاده دوران خود بود. در باب موضوعاتي چند، گفته‌ها داشت؛ «انسان، محكوم به آزادي»، «ادبيات متعهد» و «روشنفكر مسئول» در صدر آن گفته‌ها بود كه چونان سلاحي كارآمد و كارساز كمابيش به كار روشنفكران انقلابي، آرماني و ايدئولوژي‌زده آن دوران مي‌آمد و فلسفه اصالت وجود كه واكنشي شديد در برابر ناملايمات قرن بود، انقلابيون را در راه مبارزه مدد مي‌رساند.
اما ايران آن روز چگونه بود و چه تصويري را در آئينه واقعيت نشان مي‌داد كه متفكري چون ژان پل سارتر بر خاكش نشست و آنگونه پرطرفدار جلوه كرد؟ پرسش ديگر اينكه، آورده‌ي سارتر براي ما اساسا چه بود؟
نويسنده كتاب «سارتر در ايران» با طرح اينگونه پرسش‌ها، در قالب هفت فصل به موضوع مورد علاقه خود مي‌پردازد. در فصل نخست با عنوان «فيلسوف عصر»، شرايط حاكم بر قرن بيستم و ظهور جنبش‌هاي فكري و مكاتب فلسفي از جمله اگزيستانسياليسم، و نقش جریان‌ساز و تاثیرگذار فیلسوف فرانسوی و صاحب نامي چون ژان پل سارتر در ويترين جهاني و نيز كلياتي از ردپاي افكار و انديشههاي وي در ايران‌زمين مورد بحث و نظر قرار مي‌گيرد. در همين فصل، بخشي هم به آثار سارتر در ايران با تكيه بر دهه‌هاي چهل و پنجاه اختصاص داده شده است.
«زندگي‌نامه و آراء و نظرات»، عنوان فصل دوم را تشكيل مي‌دهد. در اين فصل، زندگي‌نامه سارتر و آراء و نظرات او، خاصه نظريه معروف وي با عناوين «ادبيات متعهد» و «آزادي و انتخاب»، در دو بخش مستقلِ «گنجينه كوچك» و «قهرماني در هيئت افليج مادرزاد» مورد بازخواني قرار مي‌گيرد.
فصل سوم كه عنوان «سايه سارتر بر روشنفكران ايران» را به خود اختصاص داده است در دو بخش مستقل، تاثيرات افكار سارتر بر مجموعه آثار سرحلقه‌هاي جريان روشنفكري، يعني جلال آل احمد و علي شريعتي، مورد توجه و تامل قرار مي‌گيرد.
«شعاع انديشه سارتر بر منتقدين» عنوان فصل حاشيه‌‌اي و البته چهارم اين مجموعه را به خود اختصاص مي‌دهد. در اين بخش به پاره‌اي از ديدگاه‌هاي انتقادي شخصيت‌هايي همچون مرتضي مطهري و سيد احمد فرديد به آراء و انديشههاي سارتر اشاره مي‌شود.
در فصل پنجم كه عنوان «سايه سارتر بر ادبيات ايران» را بر پيشاني خود دارد، نگارنده مي‌كوشد در دو بخش جداگانه جاي پاي سارتر را به طور مختصر در سبكي از داستان‌نويسي در ايران كه به سبك تهران و اصفهان معروف است، و نيز در شعر شعرايي چون احمد شاملو و مهدي اخوان ثالث پيدا كند.
«سارتر و نهضت‌هاي آزاديبخش» عنوان فصل ششم از اين مجموعه را تشكيل مي‌دهد. در اين فصل، مجموعه اقدامات سارتر در نقش «رئیس جمعیت دفاع از زندانیان سیاسی ایران»، در حمايت از مبارزين ايران در رژيم پهلوي مورد اشاره قرار مي‌گيرد.
پايان‌بخش اين مجموعه كه در فصل هفتم آمده است، نقش تاثيرگذار ژان پل سارتر در شكل‌گيري كافه‌هاي روشنفكري در تهران، همچون: كافه نادري، كافه فيروز، كافه فردوسي و بسياري از كافه‌هاي روشنفكري ديگر، و نيز مباحث مطروحه در اين كافه‌ها حول محور سارتر با عنوان «كافه‌هاي روشنفكري» مورد بحث و نظر قرار مي‌گيرد.
احمد راسخي لنگرودي در مقدمه كتاب خود يادآور مي‌شود: «اگر قلم در جهت نقش تاثيرگذار سارتر بر جغرافياي فكري ايران چرخانيده است و به‌طور كلي بر واژه «سارترزدگي» مهر تاييد و تاكيد نهاده است به منزله مثبت انگاشتن و ارزش‌گذاري انديشههاي سارتر نيست، بلكه عزم آنرا داشته است كه تنها انگشت اشارت بر واقعيتي آشكار و پنهان از تاريخ تفكر اين مرز و بوم بنشاند و در حد توان اوراقي از اين تاريخِ كمابيش سر به مهر را براي مخاطبان جوان و علاقه‌مند زمانه‌ي حاضر بازگشايد.»
