روز چهارم آبان 1343 امام خمینی در اعتراض به لایحه کاپیتولاسیون طی نطق شدیداللحنی فرمودند «عظمت ایران از بین رفت، استقلال از دست رفت، عزت ما پایکوب شد. مگر ما مستعمره هستیم؟ مگر ایران در اشغال آمریکاست؟»

کاپیتولاسیون(Capitulation) از کلمه (capitulate) به معنای شرط گذاشتن و در معنای لغوی آن سازش و تسلیم آمده است. کاپیتولاسیون به قرارداد هایی اطلاق می شود که به موجب آن اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر مشمول قوانین کشور خود می شوند و آن قوانین توسط کنسول آن دولت در محل اجرا می شود، به همین جهت در فارسی به آن" حق قضاوت کنسولی " نیز گفته می‌شود. مقررات کاپیتولاسیون اگر چه از دوره صفوی به صورت نانوشته در مورد اتباع اروپایی رعایت می‌شد اما به صورت قانون از دوران قاجار پس از جنگ های ایران و روسیه طی عهد نامه ترکمانچای به اتباع دولت روسیه تزاری داده شد.(1)

با این حال حق قضاوت اتباع یک کشور به همان عرف و قانون کشور متبوع در یک کشور دیگر امری بود که در ایران از دوران صفویه وجود داشته اما با این تفاوت اساسی که چنین حقی، محترمانه و اغلب مواقع تعهدی دو سویه بوده است رویه ای که با تفوق روسیه بر ایران بالاجبار کنار گذاشته شد و از آن پس «تحمیلی» گردید ولی اگرچه در دوران قاجار این امر با توجه به شکستی که ایران در طی جنگها نصیبش شد بر ملت و دولت ما تحمیل گردید اما در دوران محمد رضا پهلوی کاپیتولاسیون به مثابه هدیه ای به امریکا اهدا گردید.

چگونگی تصویب لایحه کاپیتولاسیون
روی کار آمدن دموکرات ها در پاییز 1339 در آمریکا و ریاست جمهوری جان.اف. کندی تاثیر فراوان در تغییر سیاست حکومت ایران داشت، کندی که بر لزوم فضای باز سیاسی و اقتصادی در کشورهای جهان تاکید داشت خواهان ایجاد اصلاحات اقتصادی و سیاسی در کشورهای ثروتمند و نفت خیز جهان سوم بود تا با ایجاد رفورم در نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این کشورها از قیامهای مردمی جلوگیری کرده و دوام و بقای سیاسی دولت های وابسته را تضمین کند.
رژیم شاه که همواره متاثر از نظام حکومتی آمریکا بود برای اجرای سریع اصلاحات اقتصادی و سیاسی مورد نظر کاخ سفید تحت فشار قرار گرفت، به همین منظور شاه به توصیه مشاوران آمریکا یی اش درصدد تغییراتی تحت عنوان «اصلاحات اجتماعی» برآمد.
تصویب لایحه موسوم به «اصلاحات ارضی» از طرف هیات دولت در تیر ماه 1340 و برگزاری رفراندوم شاه و تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی در فروردین 1341 در راستای همین تغییر سیاست بود، این طرح ها از حمایت دولت آمریکا برخوردار بود و مطبوعات آمریکایی اجرای آن را می ستودند.(2)

پس از این، احیا نظام کاپیتولاسیون با هدف برداشتن موانع حقوقی و قانونی حضور نیروهای آمریکایی در ایران و تضمین امنیت آنان، مورد توجه قرار گرفت که در اسفند1340 از سوی سفارت آمریکا به دولت امیر اسدالله علم پیشنهاد و به تصویب هیئت دولت او در مهر1342 رسیده بود.

در اسفند 42 علم از نخست وزیری بر کنار و جای خود را به حسنعلی منصور داد. منصور که روابط نزدیکی با آمریکایی ها داشت، پس از معرفی کابینه خود یکی از نخستین اقداماتش این بود که طرح «مصونیت مستشاران نظامی آمریکایی» را که به عنوان ماده واحده ای در دوره دولت علم به مجلس سنا ارائه شده بود دوباره به مجلس سنا برد. متن لایحه از این قرار بود:
 لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی امریکا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین ماده واحده: با توجه با لایحه شماره 18-2291-3157-25/11/1342 دولت و ضمائم آن که در تاریخ 21/11/43 به مجلس سنا تقدیم شده، به دولت اجازه داده می‌شود که رییس و اعضای هیئت‌های مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقتنامه‌های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می‌باشند از مصونیت‌ها و معافیت‌هایی که شامل کارمندان اداری و فنی موصوف در بند و ماده اول قرارداد وین که در تاریخ هیجدهم آوریل1961 مطابق بیست و نهم فروردین ماه1340 به امضا رسیده‌ است، می باشد- برخوردار نماید. (3)
 مجلس سنا پس از چند ماه بررسی سرانجام در مرداد 1343 لایحه را تصویب و آن را به شورای ملی فرستاد. این طرح در ابتدا با مخالفت نمایندگان مجلس مواجه شد ولی منصور به سختی از لایحه دفاع کرد و به قصد آرام کردن فضا و ساکت کردن مخالفان، آشکارا و به عمد به آنان درباره مفاد لایحه دروغ گفت. او حتی به خبرنگاران هم دروغ گفت و این مصونیت را تنها از آن مستشاران نظامی دانست و سایر اتباع آمریکایی را از آن مستثنی دانست.(4) منصور، برای این که جریان تصویب لایحه را بسیار عادی و طبیعی نشان دهد، استدعای فوریت کرد و علت آنرا یک مطلب کاملاً ساده و عادی تلقی کرد.(5)
 مجلس شورای ملی188 نفر نماینده داشت که 140 کرسی آن در اختیار حزب ایران نوین بود. دولت برای این که در رای‌گیری دچار مشکل نشود روز قبل از طرح لایحه در مجلس، با نمایندگان حزب ایران‌نوین یک نشست خصوصی برپا کرد. جالب آنکه گزارش این جلسه خصوصی در بعدازظهر همان روز از سوی کاردار سفارت امریکا به واشنگتن ارسال شد.(6) جلسه رای گیری لایحه در مجلس، روز 21مهر ماه 1343 در ساعت 8 صبح آغاز به کار کرده و تا 5 بعدازظهر ادامه پیدا کرد.

جلسه حتی برای صرف ناهار تعطیل نشد. در این جلسه 15 نفر از نمایندگان علیه لایحه صحبت کردند که آنها نیز بعداً صحبت‌های خود را پس‌گرفتند. سرانجام لایحه مزبور در مجلس شورای ملی با 74 رای موافق و 61 رای مخالف در میان 136 نفر، در حالی که تعدادی از ماموران سفارت آمریکا در صف تماشاچیان نشسته بودند ، به تصویب رسید.
عکس العمل امام علیه این لایحه
 با ظهور امام در اوایل دهه چهل به تدریج حوزه علمیه قم به عرصه ای برای مخالفت با رژیم شاهنشاهی تبدیل شد. امام در جریان لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی (مصوب 6 مهر 1341) از مراجع طراز اول قم خواست تا مشترکاً طی تلگرافی مخالفت خود را به شاه اعلام کنند.(7) پس از آن امام برگزاری رفراندوم «شاه و مردم» را طی اعلامیه ای «رفراندوم اجباری» نامید و آن را تحریم کرد.(8) اگر چه رژیم در صدد آن بود تا تصویب لایحه کاپیتولاسیون در جامعه بازتاب چندانی نداشته باشد اما امام خمینی (ره) چند روز پس از تصویب لایحه از آن آگاه شدند و در جلسه‌ای که با حضور شهید محلاتی و آقای مولایی بود، فرمودند: «این از آن اموری است که ما باید دنبال کنیم و عزت اسلام را زنده کنیم. این قصه رای زنها نیست که آنها به ما وصله ارتجاعی بچسبانند، این قصه تقسیم اراضی نیست که به ما بگویند طرفدار مالکین هستند، این مسئله‌ای است که تمام آزادی‌خواهان دنیا این مسئله را قبول دارند که ما برای آزادی می‌جنگیم. ما هدفمان یک هدف ارتجاعی نیست؛ ما هدفمان این است که از زیر یوغ استعمار امریکا و اسرائیل بیرون بیاییم. ما می‌خواهیم یک ملت مستقل باشیم نه زیر یوغ استعمار امریکا که مستشارانش در مملکت ما هر چه جنایت می‌خواهند بکنند، بکنند و هیچ دستگاه قضایی حق نداشته باشد آنها را دستگیر کند»(9)

صبح روز دوشنبه چهارم آبان 1343 که مصادف با تولد حضرت فاطمه‌الزهرا(س) بود، امام تصمیم گرفت که در مورد کاپیتولاسیون سخنرانی کنند. رژیم که از قبل در جریان سخنرانی امام قرار گرفته بود، با اعزام نماینده ای به قم، سعی کرد تا مانع سخنرانی ایشان شود ولی امام این فرد را به حضور نپذیرفت.(10)
امام خمینی(ره) نطق تاریخی خود را با انالله و انا الیه راجعون آغاز کردند، سخنرانی امام با این جملات آغاز شد :« ...عزت ما پایکوب شد ، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند، قانونی را به مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وین ....که تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده هاشان، با کارمندهای فنی شان، با کارمندان اداری شان، با خدمه شان .... از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند، آقا من اعلام خطر می کنم، ای ارتش ایران من اعلام خطر می کنم، ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می کنم..... والله گناهکار است کسی که فریاد نکند. ای سران اسلام به داد اسلام برسید، ای علمای نجف به داد اسلام برسید، ای علمای قم به داد اسلام برسید....».(11)
سپس امام در همان روز بیانیه ای صادر کردند: «دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است، از آمریکاست، ملل اسلام از اجانب عموما و از آمریکا خصوصا متنفر است» در این بیانیه از کاپیتولاسیون به عنوان سند بردگی ملت ایران یاد شده است.(12) ایشان افزودند: «اگر در این مبارزه صد هزار نفر هم شهید بدهیم بهتر است از این که این قانون ننگین تصویب شود، زیرا این قانون همه مقدسات ما را زیر پا گذاشته ‌است و استقلال ما را به بیگانگان فروخته ‌است». (13)
 
مهمترین پیامدهای تصویب لایحه
 تبعید امام به ترکیه: صبح روز 13 آبان نیروهای نظامی منزل امام را محاصره و ایشان را دستگیر کردند سپس ایشان را به تهران و از آن جا به وسیله هواپیمای نیروی هوایی ارتش، ایشان را به ترکیه فرستادند .(14) از این سخنرانی، رژیم که احساس ناتوانی می کرد در صدد بر آمد تا امام را از ایران تبعید کند بعدازظهر 13 آبان رادیو ایران اعلام کرد: «طبق اطلاع موثق و شواهد و دلایل کافی چون رویه آقای خمینی و تحریکات مشارالیه بر علیه منافع ملت و امنیت واستقلال و تمامیت ارضی کشور تشخیص داده‌ شد، لذا در تاریخ 13 آبان ماه 1343 از ایران تبعید گردید.»
 این مطلب در جراید عصر نیز چاپ گردید. کاردار سفارت امریکا طی پیامی به امریکا اظهار خوشحالی کرد و نوشت: «سرانجام ما توانستیم از شر آن پیرمرد که چوب لای چرخ ما می‌گذاشت راحت شویم.»(15) به محض شنیدن خبر دستگیری و تبعید امام (ره) بازار قم بسته شد‌، بازار تهران نیز تا مدت‌ها بسته ماند.
 ترور حسنعلی منصور: حسنعلی منصور به عنوان عامل احیای مجدد کاپیتولاسیون در ایران و مدافع این لایحه ننگین در مجلسین سنا و شورای ملی و همچنین عامل تبعید امام(ره) به ترکیه، از سوی جمعیت موتلفه اسلامی ترور شد. روز پنجشنبه ساعت 10 صبح اول بهمن ماه 43 منصور مقابل درب اصلی مجلس واقع در میدان بهارستان به دست محمد بخارایی ترور شد.
 
لغو رسمی کاپیتولاسیون
 کاپیتولاسیون سرانجام پس از پیروزی انقلاب در 23 اردیبهشت 1358 رسما لغو شد در بیانیه وزارت خارجه چنین آمده است: «به پیشنهاد هیات وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون مصوب 21 مهر 1343 به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ها و معافیت های قرارداد وین (کاپیتولاسیون ) از تاریخ 23/2/1358 لغو شد.»(16)
 
پی نوشتها :
1 - حق قضاوت کنسولی(کاپیتولاسیون)، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ص 54
2-  سفر 20 بهمن 1340 چستر پاولز مشاور کندی در امور آسیا و آفریقا – به تهران برای اعلام حمایت آمریکا از تصویب قانون اصلاحات ارضی صورت گرفت.
3- مجموعه کتابهای دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، ج 71
4- میلانی . عباس، معمای هویدا ، تهران ،‌اختران ، 1380 ، صص 199-200
5- اسناد لانه جاسوسی ، تهران ، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی ، 1369 ، ص 11
6- همان ص40
7- روحانی . حمید ،خاطرات و مبارزات شهید محلاتی،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول،1376 ص45
8-  صحیفه نور ،ج1، صص 51-53
9- خاطرات شهید محلاتی،همان ص 64
10- روحانی.سید حمید ، بررسی و تحلیل از نهضت امام خمینی ، بی جا ، 1361 ، ج1 ،ص 716
11- مجموعه کتابهای شرح وقایع انقلاب اسلامی ، ج 1، صص 169-178
12- امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ج 4، ص109
13- نظری.حیدر، خاطرات دری نجف آبادی ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران،چ اول،1384 ص 81
14- سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی، تهران، مرکز اسناد، 1376 ،ج 2، ص 59
15- اسناد لانه جاسوسی، ج 71، ص 220
16- روزنامه کیهان، 24اردیبهشت 1358 ص 2

مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1387 

فارس