«تفکر بر پردۀ سینما: فیلم چونان فلسفه»
نوشته: تامس وارتنبرگ
ترجمه: ایمان امیرتیمور
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول
258 صفحه، 16000 تومان
****
همانگونه که فیلسوفان بسیاری از ادبیات داستانی و نمایشی برای بیان ایده های فلسفی خود بهره بردهاند، سینما نیز به عنوان یکی از قدرتمندترین رسانههای ارتباط جمعی، در همین راستا مورد استفاده اهل اندیشه و متفکران قرار گرفته است. هر مدیوم اقتضائات و ظرفیتهای خود را دارد، سینما نشان داده به عنوان هنری که از مجموعه اصلیترین قابلیت های دیگر هنرها، یکجا بهره میبرد؛ از ظرفیتهای بالایی برای این منظور نیز برخوردار است.
اما این ظرفیتها چیست و چگونه می توان آنها را بازشناخت؟ به بیان دیگر وقتی به تماشای یک فیلم می نشینیم چگونه می توانیم در لایه های درونی آن مفاهیم و ایدههای فلسفی مورد نظر سازندگانش را دریابیم. برای این منظور یکی از بهترین راهها، شناخت نسبت سینما و فلسفه است و این چیزی است که می توان در کتاب «تفکر بر پردۀ سینما: فیلم چونان فلسفه» با عنوان اصلی Thinking on Screen: Film as Philosophy (2007) اثر تامس وارتنبرگ ترجمۀ ایمان امیرتیمور که به همت نشر علمی و فرهنگی به بازار آمده یافت.
این اثر نوشتۀ فیلسوفی حرفهای است که سالیان متمادی در حوزههای متفاوت فلسفه مانند زیباییشناسی، فلسفۀ سیاسی، فلسفۀ آلمانی بهویژه کانت، فلسفه برای کودکان و مهمتر از همه فلسفۀ فیلم و مطالعات سینمایی در دانشگاههای بسیار معتبر ایالات متحده به تدریس و پژوهش پرداخته است.
حاصل کار چنین نویسنده ای باعث شده «تفکر بر پردۀ سینما» اثری اصیل و تراز نخست در حوزۀ پویا و رو به گسترش فلسفۀ فیلم دانسته شود. نویسنده به فیلمهای بسیار متنوعی از علمی-تخیلی گرفته: ماتریکس (1999) تا کلاسیک : مرد سوم (1945)، و آوانگارد: درخشش ابدی یک ذهن پاک (2004)، در انتها تجربی: نوسان (1965) میپردازد و از خلال نقد و بررسی ساختار روایی و تکنیکی فیلمها، دلالتهای فلسفی آنها را پیش کشیده و میسنجد.
مهمترین ویژگی کتاب حاضر از آنجا ناشی می شود که نویسنده در این اثر به سراغ موضوعی اساسی رفته و به صورتی جذاب بدان میپردازد. نمونههایی که او برای طرح استدلالهای فلسفی در متن کتاب مورد استفاده قرار میدهد، فیلمهایی مشهور و دیده شده در سینما محسوب میشوند؛ افزون براین سبک نوشتاری او نیز روشن، پاکیزه و روان است.
«تقکر بر پرده سینما» در هشت فصل نوشته شده است که عناوین آن بدین قرارند: «آیا می توان فلسفه را به روی پرده سینما برد؟»، «چه حدودی برای قابلیت های فلسقی فیلم وجود دارد؟»، «تصویر کردن نظریه ای فلسفی: عصر جدید»، «یک آزمون فکری شکاکانه: ماتریکس»، «استدلال در مخالفت با فایده باوران: درخشش ابدی یک ذهن پاک»، «شعور اخلاقی و حدود وفاداری: مرد سوم»، «پیش آوردن آنچه پنهان است: امپایر و نوسان» و «ماهیت فلسفه سینمایی»
افزون بر متن اصلی کتاب، سه مقدمه در ابتدای آن منتشر شده است: مقدمه نویسنده بر کتاب، مقدمه مترجم برای کتاب و البته مقدمهای که مترجم اختصاصا برای ترجمه فارسی آن نوشته شده است. مجموع این سه مقدمه و توضیحاتی که در باره موضوع کتاب و نحوه پرداختن به آن شده است، مدخل خوبی است برای خواننده تا با آشنایی بیشتر وارد متن شود.
ایمان امیرتیمور مترجم این کتاب در مقدمهاش درباره اهمیت موضوع کتاب مینویسد: «اقبال فزایندۀ فیلسوفان حرفهای به سینما و کارکردهای فلسفی آن، از دهۀ هشتاد میلادی تا همین امروز، باعث انباشت اندیشهها و آثار در این وادی و ایجاد فضای تنفسی تازهای برای فلسفه شده است که پیشتر محدود بود. چنین آثاری از چشم فلسفه به مطالعۀ نظاممند نظری درباب فیلم میپردازند و بر خصلت فلسفی نظریۀ فیلم، و مطالعات سینمایی تأکید مینهند. با آنکه عموماً متفکران فلسفۀ فیلم فلسفه را آغازگاه مباحث خود قرار میدهند، تلاش میکنند تا با توسّل به فیلمها اندیشههای تازهای را هم به فلسفه بیفزایند و هم به مطالعات سینما.»
پرسش بنیادی وارتنبرگ در "تفکر بر پردۀ سینما" آنست که آیا فیلم به عنوان هنری روایتپرداز و دیداری توان «فلسفهورزیدن» دارد و میتوان ازآن انتظار داشت که بهرهای خاص و منحصر بهفرد به فلسفه ارزانی کند. مباحثۀ مفصل او دربارۀ روشهای اندیشۀ فلسفیای نظیر «آزمون فکری» نشان میدهد که برخلاف تصور غالب و قدرتمند مبنی بر تعارض بنیادی اندیشۀ فلسفی با داستانپردازی، فلسفه همواره از شگردهایی که درگیری فعالانه تخیل را لازم میآورد بهره برده و آنها را به نحوی جدی در استدلالپردازیاش وارد ساخته است.
وارتنبرگ بخوبی بدین حقیقت وقوف دارد که فیلمها صرفاً نمایشی تصویری از داستان و رمان نیستند و به صورتی مکرر توجه میدهد که مدیوم سینما این قابلیت را دارد تا با شگردهایی که منحصراً در اختیار دارد برای وجوه داستانی معادل نمایشی فراهم آورد. او خصوصاً در فصل سوم این اثر با عنوان تصویرکردن نظریهای فلسفی که فیلم عصر جدید چاپلین به سال 1935 را بررسی میکند، بهخوبی نشان میدهد که قیاسهای تکرارشونده و فراوان تصویری این فیلم با استفاده از فن تدوین مدعیات نظریۀ فلسفی غامضی چون بیگانگی کارگر در نظام اقتصادی سرمایهداری را به نحوی داستانی تصویر میکند و بینندهاش را به تأمل دربارۀ آنها فرامیخواند.
تامس وارتنبرگ فیلمهای آوانگارد و تجربی قابلیت آن را دارند تا با عیان کردن شگردهای سینماییای که بدانها متکیاند مخاطبان را وارد تأمل دربارۀ فیلم همچون فرمی هنری کنند. او معتقد است که چنین رویکردی دقیقاً نحوهای از اندیشۀ فلسفی است که با استفاده از ابزار دور از انتظار فیلم عرضه میشود؛ برخلاف این تصور شایع که فلسفه را صرفاً در رسالههای فلسفی و یا سخنرانیهای فیلسوفان حرفهای باید جُست.
نویسنده در این کتاب نه تنها روی ظرفیت های سینما برای فلسفه تاکید داشته و معتقد است که مسائل دشواری همانند ماهیت فردیت، بنیادهای اخلاق، شکاکیت معرفتشناسانه و... می توانند در سینما مطرح شده و مورد واکاوی قرار بگیرد، بلکه با استفاده چند فیلم مطرح تاریخ سینما همانند، عصر جدید، مرد سوم، ماتریکس و... روش های متفاوت این مهم را نیز پیش روی مخاطب قرار دهد. علاوه با زبان قابل فهم نویسنده، برگردان خوب مترجم را نیز باید از ویژگیهای قابل اشاره این کتاب خواندنی دانست که بعدی مبهم نما از سینما را که اغلب برای تماشاگران دشوار جلوه می کند، آسان و قابل فهمتر می سازد.