به گزارش الف در این میان نگاه اغلب کارشناسان اقتصادی به درآمدهای ارزی ناشی از فروش نفت است که با تحریم‌های مالی وضع شده به شدت کاسته شده است. اما گاز و صنایع پتروشیمی -که عمدتا وابسته به تولید گاز هستند- کماکان صادرات خود را حفظ کرده و درآمد ارزی مناسبی برای کشور به دنبال دارند. 

درآمدهای ارزی نفت، گاز و پتروشیمی

میانگین درآمدهای ارزی ناشی از صادرات گاز به صورت مستقیم در سال های 1394 تا 1397 نزدیک به 2 میلیارد دلار در سال است. هرچند میزان این درآمد ارزی به اندازه درآمد های صادرات نفت نیست اما با در نظر گرفتن درآمدهای صادرات پتروشیمی -که عمدتا خوراک گازی دارند-  و همچنین میعانات گازی می توان  کشور را از ارز نفتی تا حدی بی نیاز ساخت. حداقل اینکه تنها راه تامین ارز کشور نفت نباشد. نمودار زیر نشان دهنده صادرات پتروشیمی و میعانات گازی از سال 1391 تا 1397 است.

نمودار 1 صادرات پتروشیمی و میعانات گازی از سال 1391 تا 1397 بر حسب میلیون دلار
منبع: آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران

در نتیجه با افزودن صادرات محصولات پتروشیمی و میعانات گازی به صادرات مستقیم گاز ارزآوری کشور از طریق گاز به حدود 20 میلیارد دلار در سال می رسد که با توسعه صنایع پتروشیمی و افزایش سهم ایران در بازار صادراتی این محصولات می تواند بیشتر هم باشد. باید در نظر داشت که در سال 1398 میانگین فروش نفت روزانه تنها حدود 550 هزار بشکه در روز بود که با احتساب میانگین 55 دلار به ازای هر بشکه درآمد نفتی ایران در این سال احتمالا نزدیک به 11 میلیارد دلار خواهد بود.. پیش بینی فروش نفت در بودجه 99 نیز 1 میلیون بشکه در روز است که البته مطابق نظر کارشناسان[1] این رقم با تحریم های کنونی قطعا محقق نخواهد شد و فروش نفت در سال آینده نیز کاهش خواهد یافت. همین مساله سبب می شود که درآمد ارزی صادرات نفت در سال 1399 نیز رشد چندانی نداشته باشد و حتی نسبت به امسال کمتر هم باشد. مقایسه سهم درآمدی بخش های مختلف به خوبی نشان می دهد در سال اخیر سهم گاز، پتروشیمی و میعانات گاز نسبت به سهم نفت به شدت رشد داشته اند. به گونه ای که مجموع سهم صادرات پتروشیمی، گاز و میعانات گازی از  در آمدهای ارزی از 27 درصد در سال 1396 به حدود 38 درصد در سال 1398 رشد داشته باشد. در حالی که سهم درآمدهای نفتی از 45 درصد به حدود 20 درصد کاهش یافته است. نمودار زیر سهم محصولات مختلف صادراتی از درآمدهای ارزی را از سال 1394 تا 1398 نشان می دهد.

نمودار 2 سهم صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، میعانات گازی و سایر کالاها از درآمد ارزی کشور از سال 1394 تا 1398[2]

هرچند طبق گزارشات BP ایران بزرگترین ذخایر اثبات شده گازی جهان را پس از روسیه در اختیار دارد اما به دلیل مصرف بالای گاز در داخل کشور و عدم توسعه زیرساخت های صادرات گاز، ایران جایگاه خوبی در بازار صادراتی گاز به صورت مستقیم ندارد. اما می توان با افزایش سهم خوراک پتروشیمی ها از مصرف گاز و کاهش سهم مصارف خانگی، صادرات پتروشیمی و در نتیجه درآمدهای ارزی از گاز و صنایع وابسته به آن را افزایش داد. البته باید توجه داشت که بخش عمده ای از صادرات صنایع انرژی بر مثل فولاد، سیمان و ... نیز به گاز وابسته هستند.

لزوم مدیریت تقاضای گاز در کشور
بیشترین مصرف گاز در ایران یعنی حدود 40 درصد در بخش نیروگاه ها صورت می گیرد پس از آن بخش خانگی و صنایع کوچک و عمده به ترتیب با 30 و 20 درصد بیشترین مصرف را دارند. در این میان خوراک پتروشیمی ها تنها 3 درصد از کل مصرف گاز ایران را به عهده دارند که افزایش سهم آنها به راحتی صورت خواهد پذیرفت.

عمده محصولات پتروشیمی وابسته به خوراک ورودی خود یعنی گاز هستند که در صورت کمبود گاز طبعا فرصت صادراتی آن ها نیز از دست می رفت. از این رو توصیه می شود به فکر توسعه صنایع پتروشیمی بود که با وجود منابع غنی گاز در ایران دسترسی به خوراک ارزان قیمت دارند و اثر تحریم پذیری کمتری نیز نسبت به نفت دارند. البته از طرف دیگر مساله مدیریت تقاضای گاز در ایران و کنترل روند رو به رشد مصرف داخلی گاز در بخش های خانگی می تواند توسعه پایدار صنایع پتروشیمی در ایران را تضمین کند. باید به گونه ای باشد که سهم مصارف گاز خانگی از حجم کل گاز مصرف شده در کشور کاهش یابد و به جای آن گاز تولیدی به عنوان خوراک به واحدهای پتروشیمی اختصاص پیدا کند. 

مساله ای که به دلیل توسعه زیر ساخت گاز خانگی در کشور ما به وجود آمده است درست بر عکس این قضیه است به طوری که در ماه گذشته که دمای هوا کاهش پیدا کرده بود رشد مصرف گاز در بخش خانگی باعث تعطیلی برخی نیروگاه ها و همچنین قطع خوراک ورودی به پتروشیمی ها شد که این مساله باعث شد صادرات این محصولات در این یک ماه کاهش داشته باشد.

---------------------------------------------------------------------------------

*دانشجوی دکتری و کارشناس مؤسسه مطالعات انرژی سبحان

 
[1]                       خبرگزاری خانه ملت
[2]                       ارقام سال 1398 از ارقام اولیه گمرک گرفته شده است و ممکن است با تکمیل شدن اطلاعات تغییراتی داشته باشد.