«ژن»

(تاریخ خودمانی)

نوشته: سیدارتا موکریجی

ترجمه: حسین رأسی

ناشر: فرهنگ معاصر، چاپ اول 1398

800 صفحه ، 150000 تومان

***

در سال 1869 یک دانشجوی پزشکی بنام لانگر هانس با میکروسکوپ، روی لوزالمعده جزیره‌های پراکنده سلولی کشف کرد که بنام او جزیره‌های لانگرهانس نامیده شدند. در این زمان عملکردشان نامشخص بود. بیست سال بعد دو جراح، با بیرون آوردن لوزالمعده یک سگ به شکلی اتفاقی به کارکرد آنها پی بردند. پس از جراحی این سگ به شکلی حاد دچار تشنگی و تکرر ادرار شده بود.  

اما  چرا  حدف عضوی از شکم سگ، او را دچار چنین عارضه‌ای می‌کرد؟ به شکلی اتفاقی مشاهده‌ی تجمع مگسها به رازگشایی این معما انجامید، چراکه به طرز عجیبی در محل‌های ادرار  این سگ جمع می‌شدند. آزمایش‌ها از میزان بسیار زیاد قند در ادرار سگ حکایت داشت و خود سگ نیز به مرض قند مبتلا شده بود. به این ترتیب روشن شد، در لوزالمعده پروتئینی وجود دارد که عاملی برای نظارت بر قند خون است که انسولین نام گرفت. اما برای بدست آوردن چند هزارم میلی گرم انسولین، باید دهها کیلو لوزالمعده گاو  و یا خوک مورد استفاده می گرفت.

تهیه انسولین به این شیوه دشوار و فرسایشی، به هزینه و وقت بسیار زیادی نیاز داشت که عملا استفاده آن را برای بسیاری ناممکن می‌کرد. اما چند دهه بعد هربرت بویر به وسیله دانش ژنتیک، انسولین را به شکل نوعی پروتئین از طریق بخیه زدن ژن‌ها و قرار دادن آنها در سلول‌های باکتریایی بدست آورد. ساخت این دارو با استفاده از ژن‌ها،  امروزه زندگی میلیونها انسانی را که به دیابت مبتلا هستند به شکل طبیعی خود در آورده است. بدون ژن‌ها برای این همه انسولین، به لوزالمعده میلیونها گاو نیاز داشتیم که به روشی نه چندان انسانی باید انسولین آنها گرفته می شد؛ تازه اگر در چنین حجمی انجامش امکان پذیر بود.

با دانش ژنتیک کارهای مهم و عجیب و غریب زیادی انجام شده است. در کتاب «ژن» (تاریخ خودمانی) برخی از مهمترین رخ‌دادهایی که دستاورد ژن شناسی در طول تاریخ بوده با زبانی روایی برای مخاطب بازگو می‌شود. در گذر تاریخ از این ماجراهای جالب فراوان است؛ اما از همه آنها جالب تر ماجرای تولد و بالیدن خود ژن است که در این کتاب به طور جامع روایت شده است.

 نویسنده کتاب معتقد است قرن بیستم شاهد ظهور و شناسایی کامل سه انگاره بنیادین علمی است: اتم، بیت و ژن. سه انگاره تقلیل ناپدیر و غیر قابل خرد شدن که واحد های بنیادین موجودیتی بزرگتر هستند. اتم واحد بنیادین ماده، بیت واحد بنیادین اطلاعات دیجیتالی و ژن واحد بنیادین اطلاعات زیست شناسی و انتقال صفات موروثی است.

سیدارتا موکرجی به ما نشان می دهد که چگونه واحد بنیادین اطلاعات زیست شناسی یا همان ژن از دیرباز در تاریخ مطرح بوده و بدون آنکه تصور و درک روشنی از آن وجود داشته باشد، در زمینه های مختلف از علم گرفته تا فلسفه و حتی ادبیات مطرح شده است. ارجاع به این نمونه ها به ویژه در حوزه ادبیات و فلسفه از جذابیت مهم کتاب حاضر است که درواقع روای تولد، رشد و توسعه، و آینده یکی از مهمترین انگاره های تاریخ علم و اندیشه بشری است. انگاره‌ای که در متن کتاب می بینیم، همانقدر که نیرومند و سودمند است، خطرناک نیز هست.

کتاب علاوه بر یک پیشگفتار نسبتا مفصل و خواندنی، از شش فصل تشکیل شده است. نویسنده در پیشگفتار با روایت پیشینه خانوادگی پدری اش، به ردیابی یک بیماری موروثی می‌پردازد  که به صورت ژنتیک در پدر و پدربزرگ و تعدادی از عموهایش بروز کرده و بعضا موجب مرگ زودهنگام آنها شده است. دلایل اهمیت موضوع برای نویسنده  یکی از فاکتورهای موفقیت این کتاب نیز هست. نویسنده با طرح و شخصی سازی اهمیت موضوع، بستری برای درک اهمیت آن و ارتباط بهتر با مخاطب به وجود می آورد. 

در فصل نخست با عنوان «دانش مفقوده انتقال صفات موروثی» به صورت کم و بیش موازی به سراغ داستان کشفیات مندل و همچنین پژوهش‌های داروین می رود تا ماجرای ظهور و تولد ژن با مفهوم امروزین را بیان کند. «در جمع تکه‌ها»، «فقط تکه ها یافت می شوند»؛ «رویاهای ژن شناسان»؛ «آدمی، کاوشی برازنده آدمیت»؛ «عبور از درون آینه» و «دوران پسا ژنوم» عناوین دیگر فصول کتاب هستند که در آنها اوج و فرود این تاریخ خودمانی روایت شده است. پایان بخش کتاب نیز پی‌گفتاری است که برای جمع بندی و نتیجه گیری بحث نوشته شده است. در پی‌گفتار کتاب نویسنده با جمع بندی دانش نوین ژن شناسی نگاهی به آینده دارد و از طرح های بزرگ پیش روی آن سخن می گوید.

شاید در نگاه نخست ژن یک موضوع علمی و فاقد جذابیت به نظر برسد، اما این تنها پوسته ظاهری ماجراست. نویسنده با کنار زدن این حجاب ظاهری وارد ماجرایی جذاب و سوأل برانگیز شده است که از دیرباز در طول تاریخ به اشکال مختلف مطرح شده است. اما صرف نظر از ویژگی های محتوایی کتاب، راز موفقیت آن را باید در رویکرد نویسنده جستجو کرد، رویکردی که به نوشتن این کتاب انجامیده و آن چیزی نیست جز عمومی ساختن یک بحث مهم و در عین حال کنجکاوی برانگیز علمی، در قالب کتابی برخوردار از بیانی روایی، جذاب و تقریبا همه فهم.

عمومی ساختن مباحث سودمند و اساسی تخصصی، شگردی است که در سالهای اخیر مورد استفاده ی برخی نویسندگان در حوزه‌های مختلف قرار گرفته است؛  از نوشتن کتابهایی که تاریخ فلسفه و یا مباحث فلسفی را به نیت درک مخاطبان بیشتر(غیرمتخصص) فروکاسته‌اند تا  آثاری که سیر تاریخ حیات بشری را  به شیوه‌ای روایی برای عامه مخاطبان بازگو می‌کنند و نهایتا آثاری که می‌کوشند مباحث علمی را  برای عموم خوانندگان قابل فهم سازند. کتابهایی که اگرچه به نیت جذب مخاطب نوشته و منتشر می‌شوند، اما هدف آنها صرفا سرگرم ساختن مخاطبان نیست؛ بلکه به نیت ارتقای دانش خوانندگان‌شان  نوشته و منتشر می شوند؛ «ژن» نمونه بارز کتابهایی است که در این دسته اخیر جای می گیرند. ترجمه چنین آثاری نیز حساسیت ویژه خود را می‌طلبد که بی گمان حسین رأسی به خوبی از عهده آن برآمده است.

سیدارتا موکرجی (نویسنده کتاب) یک پزشک و متخصص بیماری‌های سرطانی‌ست؛ غیر از اثر حاضر، دو کتاب امپراتوری همه بیماری‌ها  (زیست‌نامه سرطان) و قوانین علم پزشکی ( یادداشتهای میدانی از یک علم نامطمئن) نیز به قلم او منتشر شده است که کتاب امپرا توری همه بیماری‌ها، جایزه پولیتزر سال 2011 را به خود اختصاص داد. این جایزه  اگر چه در رشته کتابهای غیرداستانی به او اعطا شد، اما از قضا بزرگترین هنر سیدارتا موکرجی، روایت داستان‌گونه پژوهش‌های علمی است  و این شگرد در «ژن» به اوج خود رسیده است. به بیان دیگر کتاب «ژن»  اثری علمی‌ست که به شیوه‌ای شبهه داستانی روایت می شود.

بی‌گمان به همین خاطر است که رمان‌نویسی برجسته، همانند آنتونی دور که برای کتاب «تمام نوری که از نظر ما پوشیده است» برنده جایزه پولیتزر شده، درباره آن می نویسد: «این کتاب احتمالا هیجان انگیز ترین داستان پلیسی است که تاکنون نقل شده است. روایت تلاش بی‌امان صدها پژوهشگر  و کاشف برجسته از جمله ارسطو ، مندل و داروین، در جستجویی چند هزار ساله برای کشف اسرار و گشودن معمایی که درون هر سلول زنده نهفته است، اگر به مفهوم انسان بودن در گذر زمان (امروز، فردا و فراتر از آن) علاقمند هستید، خواندن این کتاب برای شما ضروری است.»