«تار و پود فرهنگ»

(درآمدی بر نظریه نشانه‌شناختی یوری لوتمان)

نویسنده: الکسی سِمِنِنکو

مترجم: حسین سرفراز

ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول 1396

224 صفحه، 12000 تومان

 

****

 

ارنست کاسیرر (1874-1945)، فیلسوف برجسته آلمانی، انسان را حیوان فرهنگی می‌داند. از نظر او ویژگی منحصربه‌فرد این موجود، در تمایز با دیگر جانداران، این است که انسان فرهنگ دارد. بر این اساس، شناخت انسان با شناخت فرهنگ گره می‌خورد. اگر خودمان هم دقت کنیم، می‌بینیم که همه فعالیت‌های ما در همه ساحت‌های گوناگون زندگی ویژگی فرهنگی خاصی دارد؛ ز گهواره تا گور. فرهنگ بخشی از زندگی نیست، بلکه ظرف و زمین و زمینه آن است. همین اشاره مختصر کافی است تا اهمیت فراوان فرهنگ را به ما گوشزد کند. بنابراین هر گونه شناختی که از فرهنگ حاصل شود، برای زندگی هم مهم است و هم مفید. این مقدمه برای درک اهمیت این کتاب بسنده است.

موضوع این کتاب فرهنگ است که با نشانه‌شناسی یوری لوتمان (1922-1993) واکاوی می‌شود. البته لوتمان نظریه‌پردازی است که نمی‌توان او را به‌سادگی در یک حوزه خاص محدود کرد. صاحب‌نظران نظریات گوناگونی درباره او دارند و حتی برخی او را در شمار فیلسوفان جای داده‌اند. این تنوع و پیچیدگی در نشانه‌شناسی لوتمان هم به چشم می‌خورد و این خود مزیت دیگری برای نظریه نشانه‌شناختی او قلمداد می‌شود. نویسنده در این اثر می‌خواهد به‌طور دقیق و مختصر اما واضح، گستره اندیشه‌های این متفکر روسی را بیان کند. اگرچه محققان دو دوره فکری متقابل را برای لوتمان در نظر می‌گیرند – ابتدا ساخت‌گرایی و سپس نشانه‌شناسی – اما نویسنده چنین تقابلی را کنار می‌گذارد و لوتمان را به صورت یک کل واحد و یکپارچه و پیوسته ارائه می‌کند.

اگرچه لوتمان اندیشمندی با دامنه گسترده فکری است که نمی‌توان به او لقب یا صفت واحدی اطلاق کرد، اما همگان او را متعلق به مکتب نشانه‌شناسی تارتو-مسکو می‌دانند که خود نیز یکی از بنیان‌گذاران اصلی آن به‌شمار می‌آید. نویسنده در فصل اول به زمینه‌های نظری، اجتماعی و حتی سیاسی شکل‌گیری این مکتب می‌پردازد. البته نشانه‌شناسی لوتمان فراتر از مرزهای این مکتب می‌رود.

اما ربط فرهنگ به نشانه‌شناسی چیست که برای مطالعه آن از این دانش استفاده می‌شود؟ پاسخ این پرسش آن است که فرهنگ نظامی از نشانه‌هاست. از طرف دیگر هر نشانه‌ای با دیگر نشانه‌ها در ارتباط است که در نهایت شبکه گسترده و پیوسته‌ای از نشانه‌ها شکل می‌گیرد که این شبکه خود یکی از بازنمودهای فرهنگی است. زبان مثال خوبی برای این مطلب است. بنابراین شبکه گسترده نشانه‌ها نوعی نظام وسیع را شکل می‌دهد. اما فرهنگ فقط یک سیستم نیست. لوتمان فرهنگ را به مثابه نوعی متن هم لحاظ می‌کند. البته فرهنگ متنی به‌مراتب غنی‌تر و پیچیده‌تر از متون ساده و متعارف است. همچنین متنی است که در درون آن متون گوناگونی وجود دارد. حال با تلقی فرهنگ به‌مثابه یک متن، نحوه مواجهه با آن و چگونگی فهم آن نیز تغییر خواهد کرد. نویسنده هر کدام از این دو مورد را در فصلی جداگانه بررسی می‌کند.

اما از نظر لوتمان نه سیستم و نه متن هیچکدام مفهوم اصلی برای فهم بنیادی‌تر و ژرف‌تر فرهنگ را فراهم نمی‌آورند. آن‌چه از چنین جایگاهی برخوردار است "فضای نشانه‌ای" یا به اصطلاح "سپهرنشانه‌ای" نام دارد؛ مفهومی گسترده و پیچیده و بغرنج که فصل چهارم به ایضاح جوانب گوناگون آن اختصاص دارد. سپهرنشانه‌ای مهمترین و اصلی‌ترین مفهوم لوتمان است، به‌طوری که دیگر مفاهیم همه حول آن می‌گردند. سپهرنشانه‌ای مفهوم وسیعی است که همه گستره فرهنگ را دربرمی‌گیرد، اما لوتمان آن را فراتر از این هم می‌داند و آن را به‌نوعی شرط وجود فرهنگ معرفی می‌کند. به دلیل اهمیت و محوریت این مفهوم، فصل چهارم به‌طور کامل به آن اختصاص دارد. در این فصل هم ویژگی‌های گوناگون آن شرح داده می‌شود و همه رابطه آن با دیگر مفاهیم.

نویسنده در همه فصل‌ها، مفاهیم پایه‌ای، مقدمات و پیش‌فرض‌های لوتمان را شرح می‌دهد. در همه این موارد نیز شاهد مثال‌هایی از فرهنگ‌های مختلف هستیم. در نشانه‌شناسی فرهنگ لوتمان هم ساختارهای کلان فرهنگ مورد توجه است و هم ساختارهای خُرد آن. نظریات خاص لوتمان در نشانه‌شناسی هم فرهنگ را به‌مثابه یک کل طور دیگری به تصویر می‌کشد و هم فهم دیگری از امور خرد فرهنگی به‌دست می‌دهد. همچنین نشانه‌شناسی این متفکر روس تک‌رشته‌ای نیست، بلکه چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای است. دیگر آن‌که در سراسر کتاب به اقتضای موضوع، مباحث به اموری همچون هنر، متن، اسطوره، ترجمه و... نیز کشیده می‌شود. با توجه این ویژگی می‌توان گفت که مخاطب این اثر فراتر از افراد دانشگاهی است و عموم علاقمندان به موضوع فرهنگ را دربرمی‌گیرد؛ چراکه نشانه‌شناسی لوتمان ایده‌ها و نظریاتی را در اختیار فرد قرار می‌دهد که به او توانایی مطالعه سینما، ادبیات، هنر، متون و فرهنگ را می‌دهد.

اگرچه نشانه‌شناسی لوتمان به بیش از پنجاه سال پیش بازمی‌گردد، اما مربوط به گذشته نیست. و اگرچه 25 سال است که لوتمان مرده اما نظریات او همچنان زنده هستند و می‌بالند. نظریات نوآورانه آن پیشروانه است و امروزه هم روزبه‌روز ارزش و اهمیت آن بیشتر آشکار می‌شود. در آینده هم بیشتر و بیشتر درباره آن خواهند گفت و خواهیم شنید. آموختن آن آشنا شدن با یکی از جریان‌های فکری آینده است.

 

*دکترای فلسفه