«انسان خردمند»

( تاریخ مختصر بشر)

نوشته: یووال نوح هراری

ترجمه: نیک گرگین

نشر نو؛ چاپ اول 1396

 ۶۲۱ صفحه ، 58000تومان


****

روایت است که باراک اوباما، بیل گیتس و زاکر برگ بعد از خواندن «انسان خردمند»، مطالعه آن را به دیگران توصیه کرده‌اند. بی‌اغراق بدون آنکه شهرت این چهره‌ها چیزی به اعتبار این کتاب افزوده باشد، این ارزش کتاب است که سلیقه این چهره‌ها را در مطالعه نزد نگارنده موجه ساخته است. جذابیت متن کتاب و بار علمی و تاثیرگذاری آن درگشودن افقی تازه برای نگریستن به تاریخ و جهان، چنان لذتی در خواننده برمی‌انگیزد که دوست دارد دیگران را در آن سهیم کند. از این رو بعید به نظر می‌رسد کسی این کتاب را بخواند و به دیگران توصیه نکند!

از چاپ نخست کتاب در سال 2014 تاکنون به سی زبان زنده دنیا ترجمه شده است و در اغلب این کشورها نیز جزو آثار پرخواننده بوده است و حتی در کشور خودمان با همه‌ی خلایی که برای کتاب خوانی وجود دارد، در ظرف یک ماه چاپ اول آن تمام شد و چاپ دومش نیز به بازار  آمد. کتابی با ترجمه‌ی بسیار خوب و چاپ عالی که توسط یکی از ناشران خوشنام و معتبر این روزها منتشر شده است؛  نشر نویی که گردانندگان آن از قدیمی‌های خوشنام حوزه کتابند.

«انسان خردمند به‏ گونه‌‏ای جسورانه، همه‌جانبه و بحث‌انگیز هر آنچه را تا کنون گمان می‏‌کردیم و در مورد انسان می‌دانستیم به چالش می‌کشد: افکارمان، رفتارمان، اعمال‌مان، اقتدارمان... و آینده‏‌مان را. از همگی‌مان با هر ایمان و اعتقادی می‌خواهم که روایت‌های زیربنایی جهان را زیر سؤال ببریم، پیشرفت‌های گذشته را با دل‌مشغولی‌های کنونی مرتبط کنیم و از نتایج جدل‌انگیز آن نهراسیم.»

کتاب‌های زیادی درباره تاریخ بشر نوشته شده‌اند، اما آنچه «انسان خردمند» را  از اغلب این آثار متمایز می‌کند، نه تنها محتوای غنی کتاب که پرداخت چالش برانگیز آن است. به همین خاطر توصیه خواندن این کتاب یعنی دعوت دیگران برای وارد شدن در یک چالش بزرگ که به درک علمی از تاریخ بشر می‌انجامد؛ رویکردی به تاریخ که در تقابل با نگاه اسطوره‌ای متعارف به تاریخ بشر قرار دارد. بنابراین این کتاب را باید خورند کسانی دانست که از وارد شدن به چنین میدان‌های پرچالشی هراس ندارند. به همین خاطر نویسنده در مقدمه کتاب می‌نویسد: «من همه را ترغیب می‌کنم تا فارغ از اعتقاداتشان، روایات اساسی موجود در دنیا را زیر سوال ببرند و تحولات گذشته را به علایق کنونی مربوط سازند و از مباحث جنجالی نهراسند.»

 یووال نوح هرای (نویسنده کتاب) در سال 1976 متولد شد و دارای مدرک دکترای تاریخ از دانشگاه آکسفورد است. او یکی از پژوهشگران نامدار و اساتید دانشگاه در زمینه تاریخ است و در سال ۲۰۱۲ برنده جایزه سالانه پولانسکی به خاطر خلاقیت و ابتکار در علوم انسانی شد.

آنچه باعث ممتاز شدن نگاه یووال نوح هرای در قیاس با دیگر نویسندگان و اساتید این حوزه شده است، رویکرد فراگیر وکلان نگرانه او به تاریخ است که باعث شده از او به عنوان متخصص تاریخ جهان و پروسه‌های تاریخی یاد ‌شود. این ویژگی مشخصا در کتاب انسان خردمند نیز قابل مشاهده است و ساختار اصلی کتاب را می‌سازد. «انسان خردمند» در چهار بخش نوشته شده است: انقلاب شناختی، انقلاب کشاورزی، وحدت بشر، انقلاب علم.

هر یک از این بخش‌ها در واقع یک دوره تاریخی را نمایندگی می‌کنند. نویسنده معتقد است که مسیری که در طول تاریخ طی شده و به امروز رسیده متاثر از سه انقلاب مهم است که شکل دهنده روند حرکت تاریخ بوده‌اند: انقلاب شناختی که حدود هفتاد هزار سال پیش رخ داده و موتور تاریخ را روشن کرده است. انقلابی که پایه‌های آن با کسب شناخت انسان از جهان شکل گرفت و با گسترش این شناخت، محرکی برای پیشرفت شتاب‌آلود تاریخ بود. انقلاب کشاورزی در دوازده هزار سال قبل رخ داد و به روند آغاز شده پس از انقلاب شناختی تحرک بیشتری بخشید. انقلاب علمی از پانصد سال پیش آغاز شد و همچنان ادامه دارد، انقلاب علمی به دگرگونی‌های گوناگونی انجامیده و بعید نیست دوران پایان جهان باشد. این سه انقلاب سه بخش از  کتاب را تشکیل می‌دهند.

تنها بخش افزون بر آن با عنوان «وحدت بشر»، بخشی است که بعد از انقلاب کشاورزی و قبل از انقلاب علمی قرار گرفته است. پس از انقلاب کشاورزی به تدریج جوامع گسترده‌تر و پیچیده‌تر می‌شوند. قلمروهای پراکنده پیشین انسانی، رفته رفته تغییر شکل داده و جهان به سمت تشکیل جوامعی بزرگتر حرکت می‌کند که نهایتا به ساختارهای حفاظتی نیازمندند. نزدیکی و وحدت انسان‌ها هویت و فرهنگ مشترک برای شان به ارمغان آورده و رفته رفته رایحه پول به مشام می‌رسد.

البته چهاربخش اصلی کتاب، هریک به فصولی کوچکتر نیز تقسیم شده‌اند که در مجموع بیست فصل به اضافه فصلی برای حسن ختام (کلام آخر) را می‌سازند،  عناوین این فصول عبارتند از:

موجود بی‌اهمیت، درخت دانش، یک روز از زندگی آدم و حوا، طوفان بزرگ، بزرگ‌ترین فریب تاریخ، ساختن اهرام، اضافه بارِ حافظه، در تاریخ عدالتی نیست، پیکان تاریخ، رایحه پول، بینش‌های امپراتوری، قانون دین، راز موفقیت، کشف نادانی، پیوند علم و امپراتوری، کیش سرمایه داری، چرخ های صنعت، انقلاب دائمی، تا آخر عمر به خوبی و خوشی زندگی کردند، فرجام خردمند، و نهایتا کلام آخر با عنوان موجودی که خدا شد.

مترجم کتاب برای اینکه خواننده را با حال و هوای کلی اثر آشنا کند، مقدمه‌ای خواندنی برای کتاب نوشته است که در مجموع مدخل کوتاه و مناسبی برای کتاب محسوب می‌شود. متن اصلی کتاب با یک گاه شمار تاریخی موجز که افقی از تاریخ ۱۳ و نیم میلیون سال پیش تا امروز را ترسیم می‌کند آغاز می‌شود، این گاه شمار از گذشته بسیار دور به زمان حال رسیده و نهایتا اشاره‌ای هم به آینده می‌کند!

متن اصلی کتاب درواقع روایتی تاریخی / علمی است از زندگی بشر بر روی کره زمین از سیزده و نیم میلیون سال پیش تاکنون. از زمانی که انسان به عنوان یکی از گونه‌های موجود در جهان، نقش و تاثیری بیشتر از دیگر جانداران (از کرم شب تاب گرفته تا عروس دریایی) نداشت، تا این روزگار که سلطان بلا منازع روی زمین است و به کرات دیگر نیز دست‌اندازی کرده است. تاریخ هر چه به جلو حرکت کرده سرعت تغییر و تحولات آن افزون‌تر شده، اما عمده این تغییر و تحولات مربوط به پانصد سال گذشته است که انقلاب علمی رخ داد. اگر انسان سه هزار سال پیش به خواب می‌رفت و دو هزار سال بعد بیدار می‌شد، تغییرات جهان او را متعجب نمی‌کرد، چنانکه اگر این اتفاق برای انسان هزار سال پیش می‌افتاد و در پانصد سال بعد از خواب برمی‌خاست، غریبگی او با دنیا به سرعت مرتفع می‌شد. اما فرض کنید اگر انسان پانصد سال پیش با صدای زنگ تلفن همراه از خواب می‌پرید، تا چه اندازه مبهوت تغییر جهان می‌شد!  با اعتنا به چنین دیدگاهی هرچه زمان به جلو آمده، نویسنده حجم بیشتری از صفحات کتاب را بدان اختصاص داده است.

از بحث‌های جالب کتاب دلایلی است که برای حاکم شدن انسان‌های هوشمند بر جهان عنوان شده است. انسان‌ها تنها حیواناتی هستند که می‌توانند به صورت دسته جمعی و با انعطاف پذیری بالایی همکاری کنند! دلیل آن این است که می‌توانند به چیزهایی که فقط در تخیلاتشان وجود دارد، مانند اسطوره‌ها، ملت‌ها، پول و حقوق بشر، باور پیدا کنند. هرای ادعا می‌کند که تمام سیستم‌های بزرگ همکاری مانند ادیان، ساختارهای سیاسی، شبکه‌های داد و ستد و موسسات قضایی زاییده فکر و تخیل انسان‌ها هستند. او  پول را یک سیستم اعتماد دانسته و سیستم‌های سیاسی و اقتصادی را از جنبه‌های ایدئولوژیک شبهه مذهبی برخوردار می‌داند، بخصوص که پول، امپراتوری و مذاهب، قدرت‌هایی بوده اند که جهان را متحد ساخته‌اند. نویسنده کتاب معتقد است انسان امروز به هیچ وجه از انسان های اولیه شادتر نیست، اگرچه به سوی نوعی جایگاه خدایی در جهان حرکت کرده است.

یووال نوح هرای پس از کتاب حاضر، اثر دیگری با عنوان کتاب Homo Deus که با نام فرعی تاریخ مختصر انسان آینده منتشر کرده، چنان که از عنوانش پیداست ارائه کنده تحلیل‌های این نویسنده درباره آینده انسان در جهانی با این روند تاریخی است که امیدواریم نشر نو این کتاب را هم به همین کیفیت و شایستگی به علاقمندان عرضه کند.

توضیح نویسنده:

معرفی یک کتاب و حتی توصیه آن به خواندن به هیچ وجه به معنای پذیرش صد درصد محتوای آن نیست. چنان که درباره همین کتاب در متن مطلب اشاره شده خواندن چنین اثری مناسب کسانی است که تمایل وارد شدن به چنین چالش‌هایی را داشته باشد. این درست مثل آن است که کتابی درباره قوانین فیزیک نوشته شده باشد که بخشی از نظرات علمی مطرح شده در آن قابل اثبات و پذیرفتن نباشد، اما این به معنای رد ارزش کل کتاب نیست. کتاب انسان خردمند نگاهی علمی به تاریخ دارد، که طبیعتا قرار نیست منطبق با نگاه دینی به آن باشد. چنان که بسیاری از واقعیت‌های دینی از طریق علم قابل اثبات نیستند. اما این باعث بی‌اعتبار بودن آنها نیست.