«سال‌های بخصوص»
(ناکامی و کامیابی‌های مستندسازی)
نویسنده: ابراهیم مختاری
ناشر: چشمه؛ چاپ اول 1396
141 صفحه؛ 13500 تومان
****
اگر اهل تماشای فیلم مستند باشید حتما ابراهیم مختاری را می‌شناسید. کارگردان فیلم‌هایی نظیر «زینت، یک روز بخصوص»، «مکرمه، خاطرات و رویاها»، «ملا خدیجه و بچه‌ها»، «زعفران»، «یک سفر صیادی»، «اجاره نشینی» یا «نان بلوچی». این فیلم ساز شصت و یک ساله تا به حال جوایز بسیاری از جمله بهترین فیلم حرفه‌ای مستند در کنکور ردپای زندگی (فرانسه:۱۹۹۹)، جایزه طلایی کشورهای داو، (زنگبار: ۲۰۰۰)، دیپلم افتخار جشنواره بین‌المللی سانفرانسیسکو (آمریکا: ۲۰۰۰)، جایزه بزرگ جشنواره طبیعت و محیط زیست ساچیل (ایتالیا :۱۹۹۴) و جایزه ویژه هیئت داوران در جشنواره منظر زمین ( ژاپن :۱۹۹۲) دریافت کرده است. مختاری سال گذشته جایزه غزال زرین جشنواره بین المللی فیلم سبز را برای فیلم "برگ جان" از آن خود کرد.
از ابراهیم مختاری چند کتاب نیز از جمله «میراث پهلوانی»، «در گرگ و میش راه» و «زینت» منتشر شده است. آخرین کتاب او پاییز سال گذشته با عنوان «سال‌های بخصوص؛ ناکامی و کامیابی‌های مستندسازی» در نشر چشمه منتشر شد. این کتاب را می‌توان گونه‌ای درس‌نامه دانست که آقای کارگردان از سال‌های دور و دراز فیلم‌سازی‌اش برای مخاطبان بیرون کشیده است. مخاطبان در این کتاب با جلوه‌های مهمی از مستندسازی به سبک مختاری آشنا می‌شوند، و این «جلوه‌ها» معمولا از دل خاطرات نویسنده برآمده است. خودِ مختاری در مقدمه‌ی این کتاب درباره‌ی چند و چون «سال‌های بخصوص؛ ناکامی و کامیابی‌های مستندسازی» می‌نویسد: «من گونه‌ای از مستند سازیِ اجتماعی را در چند فیلم تجربه کردم که می‌کوشد در میان واقعیت‌های پراکنده، به حقیقت فرضی خود یا حقیقتی اصیل‌تر از فرض خود برسد و با همان واقعیت‌ها به ساختار فیلم طوری شکل دهد که گویای آن حقیقت باشد. از این روش، بیش از همه در ساختن سه فیلم از سه شخصیت واقعی استفاده کرده‌ام. در جلسات نمایش همین فیلم‌ها بود که به فکر نوشتن این کتاب افتادم. پرسش‌هایی که معمولا پس از نمایش فیلم طرح می‌شد گاه خاطره‌ای یادم می‌آورد که ساعتی پس از پایان جلسه، در هجوم کار و گرفتاری‌های روزانه گم می‌شد، اما در جلسه‌ی دیگری تقریبا به همان شکل دوباره می‌آمد. وقتی این اتفاق‌ها بارها روی داد، دریافتم آن خاطره‌ها در برابر گذر زمان مقاومت می‌کنند...» مختاری می‌نویسد: «این‌ها همه جور خاطره‌ای هستند. از فردی و اجتماعی گرفته تا زیبایی‌شناسانه و خانوادگی، و همگی در پیوند با حرفه‌ام. این‌ها را نشستم یک‌باره بنویسم. از وقتی تصمیم به نوشتن گرفتم، چون می‌دانستم به مناسبتی بازخواهند آمد منتظر ماندم و در مناسبت‌هایی که ظاهرشدند، در همان شکلِ ظهور ثبت‌شان کردم، سپس چیدم و کاستم و افزودم.»
این کتاب ِ خاطرات را می‌توانید از دو نظرگاه بخوانید: خاطراتی که در فراز و فرود‌های آن سختی‌ها و مصائب مستندسازی نمایان می‌شوند و چگونگی ساخت یک مستند به طرزی نامحسوس تببین می‌شود، و خاطراتی که نحوه‌ی نگرشِ یک هنرمند حرفه‌ای را به حرفه‌اش برمی‌سازد.
در کتاب «سال‌های بخصوص؛ ناکامی و کامیابی‌های مستندسازی» حرفه‌ی هنرمند با زندگی او یکی می‌شود. ابراهیم مختاری وقتی از خاطرات فیلم‌سازی‌اش برای ما می‌گوید، در عین حال دارد روایتی ساده از زندگی‌اش را نشان می‌دهد. این دو بُعد روایت چنان در هم گره خورده‌اند که می‌توانیم آن‌ها را یک پاره یا یک کل در نظر بگیریم، در حالی که این ویژگی را نمی‌توانیم به هر زندگیِ حرفه‌ای/هنری‌ای تعمیم دهیم. ارتباط دو سویه‌ی این دو وجه از زندگی ابراهیم مختاری شکلی از سبک زندگی را به ما معرفی می‌کند که می‌تواند به شدت کارساز باشد.
پرسش بنیادین هر هنرمندی می‌تواند این باشد: زندگی من چقدر با حرفه‌ام پیوند دارد؟ صرف نظر اینکه منبع درآمد هر هنرمند چقدر به علائق هنری او مربوط می‌شود، باید به این مسئله توجه کرد که اساسا او نبض زندگی‌اش را تا چه میزان با آنچه در سر دارد، تنظیم می‌کند. کتاب ابراهیم مختاری، شمایل خاصی از این نحوه‌ی زندگی را نمایش می‌دهد. عنوان اصلی این کتاب یعنی «سال‌های بخصوص» در عین حال که به سال‌های خاصی اشاره دارد، ظرف بزرگ‌تری را به ما نشان می‌دهد که می‌تواند دربرگیرنده بیشتر سال‌های عمر هنرمند باشد. هنرمند، مادامی که به هنر می‌اندیشد، ذهنی هنری دارد و از دریچه‌ی همین ذهن به جهان اطراف و رویدادهای زندگی می‌نگرد.
«سال‌های بخصوص؛ ناکامی و کامیابی‌های مستندسازی» شامل نُه بخش اصلی می‌شود: «به سوی مستند سازی»، «نان بلوچی»، «اجاره نشینی»، «یک سفر صیادی»، «زعفران»، «ملاخدیجه و بچه‌ها»، «مرکمه، خاطرات و رویاها»، «زینت، یک روز بخصوص»، «پایانه یا آغازی دیگر». هفت بخش میانی این فصول همچنان که از نام آن‌ها پیداست به 7 اثر ابراهیم مختاری اشاره دارد؛ فیلم‌هایی که در حد فاصل دو دهه، از سال 1359 تا 1379 ساخته شدند. این «سال‌های بخصوص» اما پیش از سال 1359 آغاز شده است و طبیعتا قریب به دو دهه بعد از فیلم «زینت، یک روز بخصوص» ادامه داشته است. محصول این سال‌ها را نه تنها می‌توان با تماشای فیلم‌های مختاری به نظاره نشست، که از زاویه و نگاه دیگری می‌توان با مطالعه خاطرات آقای کارگردان به دست آورد. خاطراتی که قرائتی است ساده از یک عمر زندگیِ هنری.
