«داس و خنده»

نوشته: میخائیل میلنیچینکو

ترجمه: شهرام همت‌زاده

ناشر: کتاب نیستان، چاپ اول  1401

400 صفحه، 135000 تومان

***

طنز و بذله‌گویی درباره‌ی موضوعات سیاسی چنان جایگاهی در میان مردم روسیه دارد که در دایره‌ المعارف شورویِ سال 1926 از آن به عنوان یک ژانر مجزا یاد شده است. استبداد همواره محرک این ملت بوده تا در خفا درباره‌اش لطیفه و حکایت طنز بسازند و از این جهت خفقان دوره‌ی کمونیسم به شکلی بی‌رقیب بر طبع طناز مردم شوروی تأثیر گذاشته است. در میان اسناد مختلفی که از دوران استقرار حکومت کمونیستی شوروی به دست آمده که شامل گزارش‌ها، تحقیقات مختلف، یادداشت‌ها و آثار کتبی و شفاهی است، هزاران لطیفه و داستانک طنز دیده می‌شود و کتاب‌های مختلفی درباره‌ی آن‌ها نوشته شده است. کتاب‌هایی که آن‌چنان تنوع و تکثری دارند که سرفصلی مستقل در ادبیات روسیه را به خود اختصاص داده‌اند. مجموعه‌ی «داس و خنده» از جمله‌ی همین کتاب‌هاست که بالغ بر ۲۶۰۰ لطیفه از دوره‌ی تسلط کمونیسم شوروی را در خود جای داده است.

کتابی که میخاییل میلنیچینکو آن را تألیف کرده، لطیفه‌های سیاسی رایج میان مردم در زمان حاکمیت کمونیسم را گرد آورده است؛ طنزپردازی‌هایی که از سال 1917 تا 1991 از منابع گوناگون کتبی و شفاهی جمع‌آوری شده‌اند. این لطیفه‌ها اغلب بر اساس دوره‌های مختلف زمامداری دولتمردان شوروی، از لنین گرفته تا گورباچف طبقه‌بندی شده‌اند. علاوه براین به موضوعاتی همچون سیاست‌های اقتصادی، فشارهای امنیتی عمده در دوره‌های مختلف حاکمیت کمونیسم، اشتراکی‌سازی‌ها و برنامه‌های توسعه‌ی صنعتی که هر یک تأثیر خاص خود را بر جامعه گذاشته و بحران‌های سیاسی و اجتماعی در پی داشته نیز پرداخته شده است. در تمامی این موارد مردم با سلاح طنزپردازی به جنگ با سرکوب و فشار سیاسی رفته‌اند و آثار بی‌شماری از آن‌ها در فرهنگ طنز سیاسی روسیه به جا مانده است.

فصل آغازگر کتاب به دوره‌ی انقلاب بلشویکی و جنگ داخلی در سال‌های 1917 تا 1920 می‌پردازد. از مشخصات این دوره ناپایداری بیش از اندازه‌ی آن و پیش‌بینی‌ناپذیری‌اش بوده است، چنان‌که بسیاری از نویسندگان آن دوره معتقد بودند که انقلاب برای دهه‌ها طول خواهد کشید و بی‌ثباتی در بخش‌های مختلف روسیه تداوم خواهد داشت. اما در بسیاری از قسمت‌های کشور آن‌قدر تحولات برق‌آسایی رخ می‌داد که مردم تکلیف خود را در حمایت از یک حزب یا مقابله با یک دولت خاص نمی‌دانستند و مجبور بودند ساعت به ساعت تحت فشار نیروهای مختلف متخاصم رنگ عوض کنند و مواضع متناقضی از خود نشان بدهند. این موضوع دستمایه‌ی بسیاری از طنزپردازی‌های آن زمانه بود. یکی از معروف‌ترین حکایات طنز آن دوره مربوط به شهری در اوکراین است که هر ساعت عرصه‌ی تسلط گروهی خاص می‌شود و مردم آن‌قدر در اتخاذ یک موضع مشخص گیج می‌شوند که ناچار به شلاق مجازات همه‌ی گروه‌های متخاصم تن می‌سپرند؛ طنز تلخی که واقعیات استبداد آن روز روسیه را نشان می‌دهد که به زودی تبدیل به حاکمیت یکپارچه‌ی شوروی شده و این‌گونه سرکوب‌ها را متمرکز و سیستماتیک بر مردمش اعمال می‌کند.

در میان دوره‌های مختلف زمامداران شوروی، دوره‌ی استالین حجم بیش‌تری از لطیفه‌ها را به خود اختصاص داده است؛ زمانی که اتفاقاً بیش‌ترین سرکوب و سانسور را نیز داشته و مردم از اقشار مختلف به خاطر ابداع کنایات طنازانه مورد توبیخ و مجازات سنگین قرار گرفته‌اند. این مطلب نشان می‌دهد که در هر مقطع تاریخی که فشار استبداد بر مردم بیش‌تر بوده، خلاقیت آن‌ها در طنزپردازی نیز به شکل بی‌نظیری بروز کرده و شکوفا شده است. در دوره‌ی استالین نه تنها عامه‌ی مردم، بلکه دولتمردان نیز این اختناق را چشیده و درباره‌ی آن لطیفه ساخته‌اند. به طور نمونه می‌توان به طنزهایی اشاره کرد که پس از مرگ استالین و در دوره‌ی خروشچف در میان اعضای دولت باب شده بود و مکرراً به روزهای سختِ حکومت استالین اشاره می‌شد. 

اما همان‌طور که حاکمیت شوروی پا به دوره‌ی افول قدرت خود می‌گذاشت انتشار مطالب طنز نیز گسترش و تنوع بیش‌تری پیدا می‌کرد. این موضوع را در کتاب حاضر با وضوح بسیار می‌توان مشاهده کرد. گرچه فضای سرکوب همچنان حاکم بود، اما مردم منافذی می‌یافتند که از طریق آن‌ها لطیفه‌های سیاسی خود را نشر دهند و انتقادهای تیز و برنده‌ی خود را به گوش نظام توتالیتر برسانند. در اواخر دوران حکومت شوروی طنازی سیاسی مردم جنبه‌های گسترده‌تری را در بر می‌گرفت و در ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی و تاریخی خود را نشان می‌داد. بخش‌های پایانی کتاب این واقعیت را به روشنی در لطیفه‌های سیاسی مربوط به اشتراکی‌سازی، توسعه‌ی صنعتی و تحولات فرهنگی به نمایش می‌گذارد.

در مجموعه‌ی «داس و خنده» در عین کوتاه‌گویی و ایجازی که در لطیفه‌های سیاسی مشاهده می‌شود، حقایقی تلخ نیز می‌توان یافت که در عمق دوران تاریک حاکمیت شوروی ریشه دارد. حاکمیتی که راه هرگونه نقد صریح و سالم و سازنده را به روی عموم جامعه بسته بود و آن‌ها به ناچار، به تعریض و کنایه برای بیان اعتراضات و انتقادات خود روی آورده بودند. ژانر طنز سیاسی، آن‌گونه که این کتاب به تفصیل به آن پرداخته است، در طی یک قرن اختناق و استبداد، همواره راه خود را یافته و جریان پیدا کرده است و الگویی را به همه‌ی انسان‌ها ارائه می‌دهد که در تنگناهای سخت اجتماعی و تاریخی، روش منحصربه‌فرد خود را برای بیان انتقادشان بیابند.