خرد و خردمندی گوهر شاهنامه است. واژه خرد بیش از 500 بار و خردمند بیش از 300 بار در شاهنامه آمده است. آن هم در زمانه و روزگار فردوسی که اندیشیدن و خرد ورزیدن در امور جرم بوده است.(1)

شاهنامه را «شناسنامه ایرانیان » (2) «ترازوی زبان فارسی» (3) ، «اوستای پس از اسلام»، « اخلاق نامه» ، «خردنامه»، «نیک نامه»، «شجاعت نامه»  و «ثبت احوال ایرانیان» (4) نامیده اند.

شاهنامه را نمی توان گفت اثر طبع یک نفر است. گویا هزاران هزار از مردم در سرودن آن مشارکت داشته اند. بیان حال یک قوم است از زبان یک تن. شاهنامه کتاب بشریت است، 

به ویژه کتاب ایران، که ایرانی آن را به بالین خود داشته است. برای آنکه بی گاه خوابش نبرد و اگر زمانی بُرد، خواب های آشفته نبیند. (5)

از همین رو است که در کشور تاجیکستان، فردوسی را مقدس می دانند و کودک که متولد می شود، شاهنامه را بالای سر او می گذارند (6)

شاهنامه بزرگترین نماد فرهنگی است. در تحلیل ویژگی ها ی ملیت ایرانی و شاهکاری است هنری، ادبی، فلسفی، پیش از آنکه اسطوره ای و تاریخی باشد. 

در حقیقت اهمیت فردوسی و خلاقیت هنری او در مطالبی که منظوم کرده، نیست. بلکه در چگونگی منظوم کردن آن است. این زیبایی شعر فردوسی، بی همتایی طبع شعری و حکمت پویای اندیشه

آخر بینی اوست که توانسته است با بلاغتی شگفت انگیز شاهنامه را به شاهکاری نادسترس در عرصه حکمت و ادب فارسی تبدیل و به جهانیان معرفی کند.  هدف بلند او در سرودن شاهنامه، احیای زبان و فرهنگ فارسی است و در سرتاسر این گنج نامه، حکیم ابوالقاسم فردوسی را می نگرید. (7)

 شاهنامه را  همانطور که استاد بزرگ زبان و ادبیات فارسی دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی می گوید :
" کتاب تاریخ ایران" باید نامید.  (8)

هنر بزرگ و شاهکار خلق شاهنامه توسط حکیم ابوالقاسم فردوسی در سده چهارم هجری که دوره شکوه فرهنگ دوران اسلامی بوده است در آن است، که در پرتو آن توانسته ایم" هویت خود " را بازسازی کنیم. و این کار کرد بزرگ این حماسه جاوید است.

حکیم توس انگشت بر روی مهم ترین مساله یعنی " هویت ملی" گذاشت. تمام مبانی حکمت را در شاهنامه مشاهده می کنیم. از این روی لفظ ایران را 2000 بار در شاهنامه می بینیم. فردوسی زبان ملت و خود ملی و من جمعی یا همان جوهره ملیت را در کار خود تشخیص داده و تعیین کرده است. (9)

هویت ملی برای یک ملت به منزله روح برای بدن است که فقدان آن به منزله مرگ خواهد بود. هویت ملی، هم عامل همبستگی و شکل گیری روح جمعی در یک ملت و هم وجه مشخصه و معرفه آن در میان ملل دیگر است. هویت ملی ریشه در اعماق تاریخ و فرهنگ یک ملت دارد و با سرشت تک تک افراد یک جامعه در هم آمیخته است. در یک 
دسته بندی کلی هویت ملی در برگیرنده چهار دسته از ارزش های ملی( سرزمین، زبان، سنت ها، ادبیات ملی و نمادهای ملی)، ارزش ها دینی (مشترکات دینی، اسلام، تشیع و.... )،  ارزش های جامعه ای (اصول و قواعد اجتماعی که جهت استحکام جامعه لازم است) و بالاخره ارزش های انسانی (کلیه اصول و قواعد انسانی برای بقای بشریت فارغ از هر گونه
 محدودیت های جغرافیایی و اجتماعی ) را شامل می شود. (10)

یک ملت برای بقای خود نیازمند هویت ملی است. وحدت ملی جز با تکیه بر هویت ملی فراهم نمی شود. تردیدی نیست که دین می تواند به عنوان مهم ترین عنصر هویت ملی موثر باشد. همان که متفکر بزرگ استاد شهید مرتضی مطهری از " دین و مذهب" به عنوان مقوم اصلی ملیت و هویت یابی یاد می کند.(11)

 

اگرچه جستجوی ریشه های تاریخی و فرهنگی زمینه ای است که نباید آن را دست کم گرفت(12)

اگر هویت را در معنای لغوی حقیقت و ماهیت چیزی بدانیم و مراد از آن را پاسخ به سوال چه کسی بودن و چگونه بودن بدانیم.

آنگاه هنر بزرگ فردوسی را در جّد و جهد و تلاش سی ساله برای نگارش حماسه شاهنامه بهتر درک می کنیم.. چرا که او هزار سال پیش اثری خلق کرده است که می داند چگونه و چرا و برای کدام مخاطب سخن بگوید. سخنی که قلمرو آن اعصار، زمانه و قرون گذشته نمانده است و در هر عصر و زمانه ای پویا، مانا و مخاطب خود را دارد و نه تنها مرز ایران فرهنگی را در نوردیده است بلکه جهان را به تحسین خود واداشته است. (13)

آنجا که پروفسور هانری ماسه در جشن بازنشستگی اش در دانشگاه سوربن فرانسه می گوید:

" من عمرم را وقف ادبیات فارسی ایران کردم و برای اینکه به شما استادان و روشنفکران جهان بشناسانم که این ادبیات عجیب چیست؟ چاره ای ندارم جز اینکه به مقایسه بپردازم و بگویم ادبیات فارسی بر چهار ستون اصلی استوار است؛

فردوسی، سعدی ، حافظ و مولانا

برای مولانا مشابهی در میان اندیشمندان غرب نمی شناسم.

برای فردوسی همسنگ و همتای هومر یونانی و برتر از او......

سعدی آناتول فرانس فیلسوف را یاد می آورد و داناتر از او ....

حافظ با گوته آلمانی قابل قیاس است، او خود را شاگرد حافظ وزنده به نسیمی می داند که از جان او به مشامش      رسیده است.(14)

 جامعه ای که دارای چنین هنرمندان، شاعران، ادبیان و بزرگانی در سطح جهان است، نسل امروزش رسالت بس مهم و خطیری را بر عهده دارند. چنین جامعه ای دچار گسست و انشقاق فرهنگی – هویتی نخواهد بود. و همچنان بر قله میراث فرهنگی جهان استوار و پر افتخار می ایستد و از فرهنگ و میراث فرهنگی خود می گوید.

 

پاورقی:

سید عطاا... مهاجرانی، نقد و تفسیر نامه نامور حماسه فردوسی (تهران: امید ایرانیان: 1396) ص 49– ص 84
حداد عادل – شاهنامه فردوسی ، بالاترین سند قدمت ، اصالت و قوت زبان فارسی است. کتابی که بیش از هزار
سال پیش سروده شده است. 50 هزار بیت دارد. شاهنامه یک کتاب حماسی است که با هویت ملی ما سر و کار دارد. روزنامه اطلاعات، ص 3 – /19/02/1402 ش 28385

مهدی اخوان ثالث – پیشین – ص 23
جلال رفیع – زیارتنامهای برای حکیم ابوالقاسم فردوسی – شناسنامه ملی – روزنامه اطلاعات ، سه شنبه – 19/2/1402 – سال نود هفتم – ش 28385 – ص 4
محمد علی اسلامی ندوشن ، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه،
سید عطاا... مهاجرانی، ص 89
مهدی ماخوذی
محمدرضا شفیعی کدکنی
اصغر دادبه
(10)علی کریمی مله، میثم بلباسی، سیدمحمد جواد قربی، عناصر هویت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، نمونه کاوی سند، مولفه های هویت ملی ایرانیان، فصلنامه پژوهش های راهبردهای سیاست، سال هفتم، شماره 25، تابستان 1397 ( شماره پیاپی 55)

(11) مرتضی مطهری، 1372 -ص 27-26 

(12) سید عطاء ا... - مهاجرانی- .همان - ص 271

(13)  همان ، ص  7-266

(14) تخمیس غزلیات حافظ- آیت اله علی کاظمی اردبیلی- به کوشش اعظم کاظمی اردبیلی، با  مقدمه 
حجت الاسلام محمدعلی خسروی (تهران : انتشارات اطلاعات، 1398) ص 16

*قائم مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی