«تاریخ فلسفه از آغاز تا امروز»

 نوشته ویلیام ساهاکیان

ترجمه حمیدرضا بُسحاق 

ناشر: چشمه، چاپ اول 1398

554 صفحه، 95000 تومان

****

در دو دهه‌ی اخیر کتاب‌های زیادی تحت عناوین فلسفه به زبان ساده منتشر اند و قرار است به روشی ساده مخاطبانی را که با فلسفه مأنوس نبوده‌اند ، با آن آشنا کنند. ناگفته پیداست که هر عرضه‌ای به واسطه‌ی وجود تقاضایی‌ست، اگر کششی که نسبت به انتشار این آثار وجود دارد، ناشی از گرایشی است که از سوی مخاطبان به این حوزه وجود دارد. این گرایش حاصل ضرورت آشنایی نسبی با فلسفه نزد عموم کسانی‌ست که در حوزه علوم انسانی مطالعه می‌کنند. بنابراین همیشه کسانی هستند که خارج از فضاهای آکادمیک، برای رفع نیازهای خود به سراغ فلسفه می‌روند.

اما فلسفه از آن سبب که با تفکر سر و کار دارد، فی‌نفسه دشواری هایی دارد که از آنها گریزی نیست. بنابراین بسیاری از آنها که می‌کوشند فلسفه یا تاریخ آن را ساده کنند، در واقع کمرمی‌بندند به تهی کردن  فلسفه از ماهیت خود. درحالی که اگر قرار است در این وادی دیداری میسر شود، از پیچ و خم راه، گریزی نیست. بنابراین اغلب این کتابهای به اصطلاح ساده سازی‌ شده یا فلسفه آسان راه به جایی نمی برند.  اگر قرار است با فلسفه آشنا شویم بهتر آن است که سراغ کتابهایی برویم که واجد یکسری حداقل‌ها باشند نه اینکه به نیت ساده سازی مباحث، فلسفه سطحی کرده‌اند.

«تاریخ فلسفه از آغاز تا امروز» نوشته ویلیام ساهاکیان با ترجمه حمیدرضا بُسحاق که در مجموعه مطالعات فلسفی نشر چشمه منتشر شده گزینه خوبی‌ست برای آنها که به دنبال یک آشنایی مقدماتی البته جدی با سیر تاریخ فلسفه (از ابتدا یعنی از زمان طالس فیلسوف یونانی تا نیمه دوم قرن بیستم  یعنی ژان پل سارتر فیلسوف و نویسنده فرانسوی)، هستند.  البته نویسنده این کتاب نیز تا  جایی که امکان داشته مباحث را به بیان ساده و زبان روشن ارائه کرده است  اما مفاهیم و مباحث آن فروکاسته یا ساده سازی نشده‌اند و هیچ بحثی را فدای سادگی نکرده است.

این کیفیت تا حد زیادی به واسطه ماموریتی بوده که ویلیام ساهاکیان برای کتاب خود در نظر گرفته است. این کتاب در سال 1968 منتشر شده  و به عنوان کتاب درسی تا سال‌ها در دانشگاه‌های انگلیسی زبان تدریس شده است. بی‌گمان کتابهای دیگری امروز جایگزین آن شده که به فلسفه تا قرن بیست و یکم هم پرداخته باشند. اما این کتاب به عنوان اثری مستقل برای آشنایی با سیر فلسفه، هنوز ارزشهای خود را حفظ کرده است. بخصوص اگر بخواهیم آن را با نمونه‌های مشابه که برگردان فارسی‌شان موجود است قیاس کنیم؛ از جنبه‌هایی چند ارجحیت داد. حتی از منظر وسعت تاریخی که دربرمی‌گیرد، کتاب حاضر تا دهه شصت میلادی را شامل می‌شود که بسیاری از کتب جدی تاریخ فلسفه که در اختیار مخاطبان فارسی زبان قرار دارد ماقبل این دوره را شامل می‌شوند. به عبارتی کتاب حاضر با اینکه چند دهه از نوشته شدن آن می‌گذرد، اما در منابع فارسی جزو آثار نسبتا به روز محسوب می‌شود.

ساختار کتاب نیز از ویژگی های قابل اعتنای آن است. رویکرد نویسنده برای روایت سیر تاریخ فلسفه شخص محور نیست، بلکه مکتب/ دوره  محور است. اگر چه ساهاکیان از منطق زمان پیروی کرده و از گذشته آغاز کرده و به زمان حال می رسد، اما در هر دوره زمانی مکاتب یا رویکردهای غالب فلسفی را در نظر گرفته و در رهگذر شرح و بازگویی آنها به مهمترین چهره‌های فلسفی و تاثیرگذارترین وجه اندیشه فلسفی آنها نیز می‌پردازد.

استفاده از این رویکرد باعث شده نویسنده به جای پرداختن به زندگی نامه فلاسفه روی اندیشه آنها تمرکز داشته باشد ، بنابراین با پرهیز از حاشیه پردازی های غیر ضروری درست به سراغ خطوط اصلی فلسفه این اندیشمندان برود.

از سوی دیگر برپایه همین رویکرد در کتاب حاضر شاهد پرداختن به فلاسفه ای هستیم که در بسیاری از کتابها با کم توجهی روبه رو شده‌اند. برای نمونه در فصل چهاردهم که  به ماتریالیسم دیالکتیک پرداخته شده است، علاوه بر مارکس،  دیگر چهره های مهم این جریان همچون لنین و مائو نیز مورد اشاره قرار گرفته اند . همچنین در فصل بیست و یکم که به پدیدار شناسی اختصاص دارد علاوه بر ادموند هوسرل، ماکس شلر و مرلوپونتی، به نیکلای هاتمان و فرانتش برنتانو نیز پرداخته شده است. 

افزون بر مقدمه‌های کوتاه مترجم و نویسنده، متن کتاب در 22 فصل نوشته شده که عناوین آن به قرار زیر است: «مساله ماده: فیلسوفان میلتوس»، «مساله اینهمانی و تغییر: فلسفه‌های متضاد هراکلیتوس و الئاییان»، «مساله انسان: از سوفیست‌ها تا افلاطون»، «فلسفه نظام‌مند: افلاطون و ارسطو»، «مساله دین»، «مکتب مدرسی»، «فلسفه رنسانس»، «عقل‌گرایان قاره‌ای»، «تجربه‌گرایان انگلیسی»، «ایده‌آلیسم آلمانی»، «فایده‌گرایی انگلیسی»، «ناتورالیسم تکاملی»، «پوزیتویسم کلاسیک»، «ماتریالیسم دیالکتیک»، «پراگماتیسم»، «ایده‌آلیسم و پرسونالیسم»، «نورئالیسم و رئالیسم انتقادی»، «پوزیتیویسم منطقی»، «فلسفه تحلیلی»، «مکتب نومدرسی و نوتومیسم»، «پدیدارشناسی» و «اگزیستانسیالیسم».

از دیگر ویژگی‌های کتاب حاضر آن است که نویسنده بدون جهت گیری به شرح تاریخ فلسفه پرداخته است. درواقع نگاه او نه یک نگاه انتقادی ِ تحلیلی که یک نگاه بی‌طرف ِِشناختی است. او موفق شده، بدون دخالت دادن پیش فرض‌های شخصی به معرفی مکاتب فلسفی پرداخته و همچنین شاخص ‌ترین اندیشمندان هر مکتب را معرفی و خطوط اصلی اندیشه آنها را مورد اشاره قرار دهد.

کتاب حجمی پانصد صفحه‌ای دارد و این برای اثری که کل تاریخ فلسفه را مد نظر دارد حجم زیادی نیست، در حقیقت رویکرد نویسنده متکی به ایجازی معتدل بوده که در سرتاسر آن احساس می‌شود. ساهاکیان در هر فصل به سراغ اصل مطلب رفته از زواید و حاشیه‌ها پرهیز کرده و مهمتر از همه اینکه توانایی آن را داشته است که بی‌طرفی پیشه کند و بدون دخیل کردن سلایق خود، با پرهیز از موضع گیری و یا قضاوت در مورد فیلسوفان و آرای آنها، همدلانه به همه آنها بپردازد. این مهم  ناشی از همان نگاه آموزش محوری است که موجب ارجحیت این کتاب بر دیگر «تاریخ فلسفه‌»های موجود در بازار  (برای مخاطب غیرحرفه‌ای اما علاقمند فلسفه) شده است.