مجموعه «گستره خیال»
(بازخوانی آثار ادبیات جهان در حوزه ادبیات نمایشی)
نویسندگان: محمد چرم‌شیر و فرهاد مهندس‌پور
ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1397
کتاب اول: «دیر راهبان»
بازخوانی رمان «دیر راهبان» نوشته فرایرا دو کاسترو
کتاب دوم:«روز رستاخیز»
بازخوانی رمان «محشر صغرا» نوشته تادئوش کونویتسکی
کتاب سوم: «عصر معصومیت»
بازخوانی رمان «فرانکنشتاین» نوشته مری شلی
کتاب چهارم: «یوزف کا»
بازخوانی رمان «محاکمه» فرانتس کافکا
****
در این ماه‌ها که رکودی شدید گریبان بسیاری از حوزه ها را گرفته و عدم ثبات اقتصادی که برای ناشران نیز همانند دیگر تولیدکنندگان فرهنگی و غیر فرهنگی دل و دماغ باقی نگذاشته، خوشبختانه نشر نو همچنان فعال و پرانگیزه مسیری را که در چند سال اخیر آغاز کرده دنبال می کند، گستره‌ی خیال عنوان مجموعه‌ای تازه از کتابهای نشر نو ست که با رویکردی مجموعه محور در چند سال گذشته به انتشار آثار ارزنده ای انجامیده است. این مجموعه برگیرنده‌ی کتاب‌هایی در گستره‌ی تئاتر و سینماست که با انتشار ۴ کتاب آغاز شده است.
ویژگی مهم این کتابها آن است که در واقع بازخوانی رمان‌های شاخص دنیا به زبان نمایش هستند و از این منظر مجموعه ای متفاوت و ممتاز در میان آثار مشابه در حوزه ادبیات نمایشی محسوب می شوند مخصوصا به خامه‌ی نویسندگان وطنی . «عصر معصومیت» بازخوانی رمان «فرانکشتاین» نوشته‌ی مری شلی، «دیر راهبان» بازخوانی رمان «دیر راهبان» نوشته‌ی فرایر دوکاسترو، «روز رستاخیر» بازخوانی رمان «محشر صغرا» نوشته‌ی تادئوش کونویتسکی و «یوزف کا» بازخوانی رمان «محاکمه»ی فرانتس کافکا عناوین چهار کتاب نخست از این مجموعه را تشکیل می دهند که به تازگی وارد بازار کتاب شده اند. رضا کوچک‌زاده، پژوهشگر، مدرس و کارگردان تئاتر، دبیری مجموعه‌ی گستره‌ی خیال را برعهده دارد و بازخوانی رمان‌ها کار محمد چرم‌شیر و فرهاد مهندس‌پور است.
این مجموعه از گام‌های متفاوتی شکل گرفته که هر گام را کتاب‌هایی متفاوت با هدفی همانند به هم میرساند. کتابهای گستره‌ی خیال با همه‌ی گوناگونی، ویژگی‌هایی همگون دارند؛ نیاز و ضرورت جامعه‌ی هنری و دانشگاهی ما را در بر دارند، به ژرفای آگاهی خوانندگان می‌افزایند، عنوان‌های گزیده‌شده کم‌تر در میان آثار دیگر ناشران ایرانی دیده می‌شود، کیفیت و نگاه علمی و دانشگاهی، مهم‌ترین ویژگی کتابهای این مجموعه است. کتاب‌هایی که به فارسی ترجمه شده‌اند، بیش‌تر از میان کتابهای سده‌ی ۲۱ هستند و از ناشران یا نویسندگان نامی، تاثیر مهمی بر فرهنگ ما و رشد دانش هنری دارند و همگی آن‌ها ویرایش تخصصی شده‌اند.
گستره‌ی خیال پلی است که جهان ادبیات داستانی را به دنیای هنرهای نمایشی متصل می‌کند. نشر نو به تاکید بسیار عنوان «بازخوانی» را برای این دسته از کتابها برگزیده است تا مرزی بین «بازخوانی» با «اقتباس ادبی» یا «بازآفرینی» ایجاد کرده باشد. در اقتباس یا برداشت، اثر ادبی بدل به یک خط روایی محض می‌شود تا بتوان برای آن صحنه و گفت‌وگو نوشت اما در بازخوانی به شیوه‌ی گستره‌ی خیال، با این‌که در هر صورت تبدیل نمایشی اتفاق افتاده است اما رویکرد بازخوانان گاه بسیار اکسپرسیونیستی و کنشگرانه است و در آن فرایند به ادبیات داستانی در عصر رمان و حواشی جامعه‌شناختی آن توجه ویژه شده است. در این میان انتخاب رمان‌ها برای بازخوانی به شکلی بوده است که بیش‌تر متوجه آثاری باشد که موقعیت‌های ایستای بیش‌تری داشته و از آن وجوه غیر قابل انتقال ادبیات داستانی که به انتزاع محض نزدیک می‌شود، تهی باشد.
نخستین کتاب این مجموعه «دیر راهبان» است که در سال ۷۹ نوشته شده و در سال ۸۰ روی صحنه رفته است. این نمایشنامه بازخوانی رمان «دیر راهبان» نوشته‌ی فرایرا دوکاسترو است. این نمایشنامه که می‌کوشد مواد و مصالح سازنده‌ی خود را از جهان رمان وام بگیرد، پیشنهاد‌های تازه‌ای برای جهان تئاتر آورده است. بهره‌گیری از جهان رمان و شخصیت‌هایش، هم‌چنین واکنش اکنونی بازخوانان به ادبیات کنونی آن دوره نیز هست. دیر راهبان از دستور صحنه‌ی بسیار ساده، اندکی ولی کارگشا بهره برده است و این می‌تواند سبب نوگرایی هر گروه اجرایی شود. این تجربه‌ی ارزشمندی است که بسیاری از حس‌ها و کنش‌ها، تنها در گفتار شخصیت‌ها تنیده شده‌اند و با خوانش درست، می‌توان به کشف ریاضی صحنه‌ها و حس و کنش شخصیت‌ها دست یافت.
کتاب بعدی گستره‌ی خیال، نمایش‌نامه‌ی «روز رستاخیر» بازخوانی رمان «محشر صغرا» نوشته‌ی تادئوش کونویتسکی است. شکل نمایشی این اثر را رویدادهایی به نظر اتفاقی و ناگهان به هم میرساند. بهره‌گیری مناسب از این ترفند، سبب شده تا هر رویداد و پدیده‌ی شگفت‌انگیز و دور از انتظاری در جهان اثر، باورپذیر و شدنی به نظر برسد. حتی اتاق شخصی تادئوش -شخصیت اصلی روز رستاخیر- که بیش‌تر مکانی همگانی به نظر می‌رسد؛ جایی که انگار تمام ورشو و ماموران حکومتی می‌توانند به ان رفت و آمد داشته باشند. شاید تنها در چنین جهان تصادفی است که می‌توان از «انتخاب» سخن گفت. تادئوش روشنفکری از بلوک شرق که برای رسیدن به رویاهایش زندگی می‌کند و اندیشه‌هایی برای بشریت دارد، در می‌یابد که در حقیقت زندگی، کابوس‌‌ها هستند که سرانجام او را رقم می‌زنند.
این نمایشنامه در سال ۸۰ نوشته شد و در سال ۸۱ روی صحنه رفت. چرم‌شیر درباره‌ی بازخوانی این اثر می‌گوید: «شاید ساده‌ترین کار ممکن عوض کردن یک فرم به فرمی دیگر باشد. رمانی را که ساختمان ویژه‌اش را داشت به ساختاری نمایشی تبدیل کردیم. در این راه، گاه روند قصه را در جایی مسدود کردیم تا از جایی دیگر، آن را پی بگیریم. شخصیتی را رها کردیم تا شخصیتی دیگر را پررنگ‌تر کنیم. شخصیتی را ساختیم تا برآیند چندین و چند شخصیت باشد و از همه روشن‌تر، تمامی مکان‌های رمان را به یک نقطه انتقال دادیم. در واقع اتاق تادئوش تبدیل به چهارراهی شد که در آن، آدم‌ها به یکدیگر و از همه مهم‌تر به خود تادئوش برخورد کنند. و همه این‌ها اختلافی بزرگ میان ما و کونویتسکی پدید آورد؛ قهرمان کونویتسکی حرکت می‌کند و دست آخر به یک انتخاب می‌رسد ولی قهرمان ما از همان آغاز، یک انتخاب‌شده است. انتخاب‌شده‌ای که به سوی تقدیر رانده می‌شود.»
کتاب بعدی این مجموعه، «عصر معصومیت» بازخوانی رمان فرانکشتاین نوشته‌ی مری شلی است. فضای نمایشنامه در گذشته‌ای کمابیش دور به دستاوردهای دانش نوین در آینده‌ای اشاره دارد که شاید بشر تا کنون نیز به بخش‌های فراوانی از آن دست نیافته است. پس همچنان بخش‌هایی از درون‌مایه‌ی متن به آینده می پردازد؛ و این برای تماشاگران تئاتر ما که در بسیاری از نمایش‌های وطنی با گذشته رویارو هستند، دل‌انگیز است. اخلاق و فلسفه‌ی اخلاق همچنان از رویکردهای بنیادین متن است که به هیچ زمان و مکانی وابسته نیست. شیوه‌ی گفت‌وگونویسی این نمایشنامه -گرچه در دیگر آزموده‌های چرم‌شیر بی‌سابقه نیست- یکی از ویژگی‌ها و دستاوردهای متن به شمار می‌آید.
«یوزف کا» عنوان چهارمین کتاب این مجموعه است. این کتاب بازخوانی رمان پرآوازه‌ی کافکا به نام «محاکمه» است. رمانی که بارها مورد اقتباس سینمایی و نمایشی قرار گرفته است و می‌توان مهم‌ترین آن‌ها را فیلم درخشان اورسون ولز به نام محاکمه با بازی جادویی آنتونی پرکینز دانست.
این نمایشنامه برگردان صحنه‌ای مناسبی از رمان کافکاست بی‌آن‌که کوشیده باشد از همه‌ی لحظه‌های رمان، برابرنهاد صحنه‌ای پیش چشم نهد. آن‌چه در بازخوانی این اثر آشکار است، روح اثر است که در قالبی/رسانه‌ای به کالبد دیگر درآمده است وگرنه انتقال جهان پیچیده و پر رمز و راز محاکمه در مجال کوتاه یک اثر نمایشی و با مشکلاتی که تفاوت‌های ساختاری دو نوع ادبی پیش پا می‌گذارد اگرنه محال، بسیار دشوار است. گزینش مهم‌ترین موقعیت‌ها، کنش‌ها و شخصیت‌های رمان برای برگردان صحنه‌ای و حذف بخش‌هایی که می‌توانسته ساختار نمایشنامه را از یک‌دستی و انسجام در مکان و موقعیت دور کند، یوزف کا را به متنی گزیده‌گو بدل کرده است. شاید این همان روشی باشد که پازولینی برای ساختن فیلم «انجیل به روایت متی» به کار گرفته است.
تجربه‌ی رمان در این نمایشنامه تجربه‌ای شگفت‌انگیز است. بخش‌هایی از زمان که رویدادها را شکل می‌دهد به گونه‌ای جلوه می‌کند که گویی هرگز جایی در تجربه‌ی زیسته‌ی شخصیت ندارد؛ بخشی از تجربه‌ی درزمانی یوزف کا که به گذشته مربوط است با رویدادهای کنونی هماهنگ نیست و به نظر می‌رسد اصلا نبوده‌اند و بخش‌های دیگر چنان‌اند که گویی هنوز به تجربه‌ی زیسته‌ی شخصیت درنیامده‌اند و به آینده‌ای موهوم مربوط می‌شوند.
بخش گستره‌ی خیال نشر نو که از سال ۹۵ شکل گرفته است، تاکنون ۲۴ عنوان کتاب آماده‌ی چاپ کرده است که جز چهار نمایشنامه باقی در صف انتشار مانده‌اند و امید است که به زودی همچون چهار کتاب نخست این مجموعه که به شکلی مقبول منتشر شده اند، به دست علاقمندان برسند.
