«کیمیای شرق»

(تیپ‌شناسی شخصیتی سه‌گانه)

نویسنده: فریبا رفوگران

ناشر: قطره، چاپ اول 1396

242صفحه، 18000 تومان

 

***** 

فرض محال بگیریم که این روزها – خدایی نکرده – کسی تصمیم بگیرد ازدواج کند! پیامد عملی شدن چنین خبطی این است که آن شخص فلک‌زده پس از دو سه هفته‌ی اول، هر روز صبح که از خواب بیدار می‌شود، یک نفر دیگر را در کنارش می‌بیند. فردا هم همین‌طور. پس‌فردا نیز. روزهای بعد و ماه‌ها و سال‌های آتی و تا پایان حیات هر روز با یک نفر انسان خاص و مشخص سروکله می‌زند و هیچ راه گریزی نیست تا یقه روحش را از چنگ حرف و نگاه و انتظارات بی‌منتهای او خلاص کند. بعید است این اتفاق، جالب یا هیجان‌انگیز باشد و بیشتر به یک کابوس ابدی شباهت دارد. اما به هر حال انسان جایزالخطاست و احتمالا دست به چنین فجایعی می‌زند. حال اگر چنین کرد، چه کند تا آن کابوس ملایمتر شود؟ خب، واضح است که باید طرف مقابل با او سازگارتر باشد؛ یعنی شخصیتی داشته باشد که بیشتر موافق و مناسب و مورد پسند او واقع گردد. شناخت طرف مقابل برای رابطه طولانی‌مدت منحصر به ازدواج نیست. استخدام، دوستی، گزینش دانشجو، انتخاب نمایندگان مادام‌العمر مردم و بسیاری چیزهای دیگر اگر بر مبنای شناخت شخصیت افراد باشد، نتایج بهتری در پی خواهد داشت، یا دست‌کم پیامدهای بد آن‌ها کمتر خواهد بود.

امروزه اهمیت چنین شناختی بیشتر شده است و افراد روزبه‌روز بیشتر به ضرورت آن پی می‌برند. در حوزه دانش روانشناسی پرداختن به تیپ‌شناسی شخصیتی در واقع پاسخ‌گویی به چنین نیازی است. از این روی می‌بینیم که امروزه الگوهای گوناگونی از شناخت تیپ‌های شخصیتی افراد وجود دارد؛ دوگانه، سه‌گانه، چهارگانه، نه‌گانه، صدوچهل‌وهشت‌گانه و همین‌طور تا ابد بشمارید. بیشتر این الگوها کاملا غربی است و بر پایه نظام فکری فرهنگ و تمدن غربی طراحی شده است. اما شرق هم، از دوران‌های کهن، نوعی الگوهای تیپ شخصیتی داشته که به تدریج به دست فراموشی سپرده شد؛ مانند آن‌چه در فرهنگ‌های معنوی هندی و چینی وجود دارد. یکی از اتفاقاتی که در دوران معاصر رخ داد این بود که به این جنبه‌های فرهنگ‌های شرقی توجه زیادی صورت گرفت.

این کتاب نیز در همین راستاست، اما تکرار حرف‌های دیگران نیست و کاملا نوآورانه است. نویسنده تلاش کرده الگوی نوینی از تیپ‌های شخصیتی ارائه کند که مبتنی بر دستاوردهای فرهنگ‌های شرقی باشد، اما نه منحصر در هند و چین، بلکه حتی ایران. نوآوری خاص ایشان این است که از مایه‌های غنی روانشناختی در آثار فردوسی، نظامی، مولانا و حافظ الهام گرفته و مدل جدیدی عرضه کرده است. البته دستاوردهای غربی نیز نادیده گرفته نشده است، اما همه را به عنوان ماده‌ای برای طرح خود به کار گرفته است. بنابراین این تیپ‌شناسی شخصیتی‌ با سایر الگوها تضاد ندارد و می‌توان آنها را در ارتباط با هم لحاظ کرد.

الگوی نویسنده سه‌گانه بوده و مبتنی است بر سه تیپ شخصیتی که هر کدام سه مرحله رشد دارند. سه تیپ شخصیتی عبارتند از: اهل نام، اهل زر و اهل زور. ویژگی‌های خاص هر کدام از تیپ‌های شخصیتی به تفصیل و با دقت توضیح داده می‌شود. برای مثال این امور مربوط به تیپ شخصیتی اهل نام را توضیح می‌دهد: یار، تصویر، بیان شخصی، ارزش به خود، جمع و خلوت، تعیین حریم، احساسات و حس‌گرایی-لذت‌جویی. همچنین مسائلی را که در میان همه تیپ‌ها مشترک است مطرح می‌کند و مختصات مربوط به هر تیپ را در آن مورد خاص شرح می‌دهد؛ اموری همچون روابط، رابطه جنسی، طنز، مکان، حرفه، معنویت، جامعه و فرهنگ.

البته این سه تیپ شخصیتی به‌طور کامل در تضاد و تقابل با یکدیگر نیستند، بلکه به هم مربوط هستند. هر کسی هر سه مورد را دارد اما یکی از آنها در او غالب است که آن را "وجه بارز" می‌گویند. تیپِ دیگر در رتبه دوم قرار دارد و "وجه پشتیبان" است. سومی نیز "وجه پنهان" است. این سه تیپ شخصیتی ثابت و ساکن نیستند و متحول می‌شوند. نویسنده برای آنها به‌طور کلی سه مرحله رشد اشتدادی قائل است که به ترتیب عبارتند از: مرحله زنده‌گاری، مرحله دلاوری و مرحله کدخدایی. ویژگی‌های هر کدام از آن تیپ‌های سه‌گانه در این مراحل سه‌گانه تغییر می‌کند. نویسنده این تغییرات را نیز به‌طور مشروح توضیح می‌دهد.

حال می‌توان این مسئله مهم را مطرح کرد که خواننده چگونه مطمئن شود که تیپ شخصیتی او کدام است؟ خوشبختانه نویسنده به توصیف این امور و وضعیت‌های سه‌گانه اکتفا نکرده است. او در ابتدای هر بخش آزمون‌های چندگزینه‌ای خاصی را نیز طراحی کرده تا خواننده بتواند تیپ شخصیتی و نیز مرحله خاص خود را شناسایی کند تا بهره بهتری از کتاب ببرد. هدف نهایی نیز آن است که هر کسی به شناخت وضع موجود فعلی و وضع مطلوب آتی دست پیدا کند؛ به عبارت دیگر رسیدن به خودآگاهی خویش در حال و آینده. در نتیجه، در پرتو چنین شناختی نسبت به شخصیت خود و دیگران، امکان پیش‌بینی رفتارهای خود و دیگران را خواهیم داشت و زندگی را بهتر و خردمندانه‌تر به‌سر خواهیم برد.

این کتاب در اصل جلد اول یک مجموعه سه‌جلدی است که دو جلد دیگر آن هنوز منتشر نشده است. آن دو جلد دیگر، یکی به پشتوانه نظری این نظام تیپ‌شناسی اختصاص دارد و دیگری تمرین‌های عملی مربوط به این نظام را ارائه می‌کند. امیدواریم این مجموعه به زودی تکمیل شود و مرجع جدیدی در زمینه تیپ‌شناسی شخصیتی در اختیار خوانندگان فارسی‌زبان قرار گیرد.