«فروپاشی»

(چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمی‌گزینند)

نویسنده: جَرِد دایموند

مترجم: فریدون مجلسی

ناشر: نشر نو، چاپ دوم 1396

656 صفحه، 55000 تومان

*****

یک کتاب خوب چه ویژگی‌هایی دارد؟ نه، یک کتاب چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد تا بتوان آن را یک شاهکار نامید؟ پاسخ‌ها گوناگون است و در این مسئله ویژگی‌های متعددی را ذکر می‌کنند. آن ویژگی‌ها هر چه و هر چقدر باشند، قطعا، بی‌شک و بدون تردید این کتاب همه آنها را یک‌جا در بردارد. کتابی علمی و مستند درباره حیاتی‌ترین مسئله زندگی بشری که برنده جایزه ادبی پولیتزر شده، چه معنایی غیر از این می‌تواند داشته باشد؟!

مباحث این کتاب مربوط به چه حوزه‌ای است؟ همه چیز! زیست‌شناسی، جغرافیا، اقتصاد، سیاست، هواشناسی، جنگ، مسائل نظامی، جنگل، معدن، کشاورزی، سدسازی، سوخت‌های فسیلی، مسکن، جانوران وحشی و اهلی، مرغ و ماهی و... . به‌طور کلی هر چیزی که برای جوامع انسانی نقش حیاتی داشته باشد؛ زیرا مسئله اصلی و محوری این است که چرا و چگونه برخی جوامع از بین رفتند و برخی دیگر باقی ماندند؟ در طی هزاران سال گذشته جوامع و حتی تمدن‌های بسیار قوی و پیشرفته‌ای وجود داشته که به فنا رفتند؛ برای مثال تمدن مایا در مکزیک. نباید گمان کنیم که ما در شرایطی قرار داریم که مانع از فروپاشی جوامع ماست. برعکس، واقعیت این است که هیچ جامعه‌ای در امان نیست و حتی پیشرفته‌ترین و خلاق‌ترین جوامع نیز ممکن است از بین بروند. با توجه به چنین وضعیتی این مسئله مطرح می‌شود که آن اتفاق چرا و چگونه رخ داد؟ جرد دایموند، دانشمند برجسته و نامدار آمریکایی، برای این پرسش یک عامل ساده نمی‌شناسد، بلکه عوامل بقا یا فروپاشی را مجموعه‌ای از امور گوناگون می‌داند که آنها را به طور کلی در پنج دسته جای می‌دهد: آسیب‌های زیست‌محیطی، تغییرات آب و هوایی، دشمنی همسایگان، عدم همکاری دوستان و واکنش جامعه به مسائل زیست‌محیطی. همه این پنج عامل در ارتباط با محیط زیست عمل می‌کنند و به همین دلیل برای بررسی نقش محیط زیست در بقا یا فنای جوامع این پنج عامل هم باید بررسی شود. لذا موضوع اصلی و محوری کتاب محیط زیست است؛ همان‌گونه که امروزه در واقعیت از چنین اهمیتی برخوردار است.

تا زمانی طولانی تصور می‌شد مهمترین دانش‌های مورد نیاز انسان‌ها، ریاضی، فیزیک و شیمی است. اما در چند دهه اخیر با توجه به نتایج و عملکردهای انسان در مواجهه با طبیعت باید اذعان کرد که مهمترین و حیاتی‌ترین دانش برای انسان آشنایی با محیط زیست است. اگر هدف از تحصیلات و باسواد شدن داشتن زندگی جمعی بهتر انسان‌هاست، امروزه بیش از هر زمان دیگری لازم است که به تک تک افراد درباره سازوکارهای محیط زیست آگاهی لازم داده شود. فعالیت‌های هر کسی می‌تواند برای محیط زیست مخرب باشد و با آسیب زدن به طبیعت گام در راه ویرانگری جمعی خود می‌گذاریم، که گذاشته‌ایم. یکی از علل فروپاشی جوامع قبلی ناآگاهی از قوانین محیط زیست بود که باعث می‌شد در طولانی‌مدت زندگی جمعی انسان‌های یک منطقه غیرممکن گردد. در نتیجه مجبور می‌شدند برای همیشه مهاجرت کنند یا اگر نمی‌توانستند منطقه را ترک کنند، بر اثر گرسنگی یا مشکلات دیگر می‌مردند. ما نیز در معرض چنین بلاهایی هستیم، اما می‌توانیم پیش از وقوع چنین مصائبی چاره‌ای بیندیشیم. اگر ما امروزه یک مزیت نسبت به گذشتگان، در این زمینه، داشته باشیم، آن مزیت کم و کیف آگاهی ما از مسائل محیط زیست است. ما به انباشت قابل‌توجهی از تجربه و دانش دسترسی داریم که گذشتگان، بنا به علل مختلف، از آن محروم بودند. جرد دایموند هم می‌خواهد از تجربیات گذشته برای بهبود وضع جوامع امروزی استفاده کند. چیزی که مجوز این کار را به او می‌دهد آن است که از نظر او بین جوامع گذشته و امروزی شباهت‌ها آن‌قدر زیاد است که می‌توان به چنین تطبیقی میان مسائل و بحران‌های گذشته و امروز دست زد.

این اثر علاوه بر پیشگفتار، شانزده فصل دارد که در چهار بخش تنظیم شده‌اند. نویسنده در بخش اول به جوامع کهنی می‌پردازد که دچار فروپاشی شدند و علل این فرآیند را توضیح می‌دهد. دایموند در این کتاب به جوامع کهن پیشین بسنده نمی‌کند. او در بخش سوم به چند جامعه بحرانی معاصر می‌پردازد و دیدگاه خود را درباره آنها می‌آزماید. آن جوامع عبارتند از: روآندا، هائیتی و جمهوری دومینیکن، چین و استرالیا. همه مباحث کتاب بسیار جالب است و هر چه جلوتر می‌رود جذاب‌تر می‌شود و در بخش پایانی غوغاست. اگرچه نویسنده در پایان هر فصل به عبرت‌هایی اشاره می‌کند که در واقع برای وضعیت نابسامان امروز ما درس‌های مهمی دارد، اما بخش آخر، در سه فصل، به طور کامل به همین امر اختصاص دارد. یکی از نکاتی که در پایان کتاب مطرح می‌شود این است که جدی‌ترین مسائل زیست‌محیطی که جوامع گذشته را نابود کردند و امروزه نیز برخی جوامع جدید را نابود خواهند کرد، در دوازده گروه جای می‌گیرند. خوشبختانه ایران از معدود کشورهای جهان است که هر دوازده مورد در آن به وضوح دیده می‌شود. این امر یعنی این‌که در آینده همه مشکلات جامعه ما رفع خواهد شد، البته با معدوم شدن این جامعه.

نشر نو انتشار یک سری کتاب را با عنوان "کتاب‌خانه بررسی روندهای جهانی" آغاز کرده است. تاکنون سه اثر در این زمینه به بازار آمده که "فروپاشی" یکی از آنهاست. مترجم دانشمند، این اثر را تفننی ترجمه نکرده، بلکه به‌خاطر یک نیاز جدی دست به چنین کاری زده است. آگاهی از این تجربه‌ها به حد ضرورت رسیده است؛ زیرا غفلت از چنین یافته‌هایی عواقب غیرقابل جبرانی در پی خواهد داشت. بنابراین مطالعه این کتاب و آثار مشابه واقعا واجب است. در این میان تنها چیزی که می‌تواند مانع از تهیه چنین کتابی شود، قیمت آن است.

قیمت این کتاب در ایران با توجه به حجم زیاد آن، چه بسا کمی گران به نظر برسد. اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که در کشور ما قیمت کتاب فقط بر اساس تعداد صفحات آن تعیین می‌شود و نه طبق ارزش محتوا و زحمتی که برای آن صرف شده است. اگر بنا باشد این کتاب را بر اساس محتوایش قیمت‌گذاری کنیم، به نظر می‌رسد این شاهکار قیمت ندارد. هر مبلغی بابت خرید آن پرداخت شود، هیچ است. اگر برای چنین مطالب حیاتی و مهمی هزینه نکنیم، خودمان هیچ می‌شویم. فرزنگان کهن گفته‌اند: «آن کس سعادتمند شد که با وضع و حال دیگران موعظه شود و بدبخت آن کس که دیگران با وضع و حال او موعظه شوند». ما ایرانیان به کدام سوی خواهیم رفت؟

 

*دکترای فلسفه