«اسرار کتاب سیاه»
(با نوشته‌ها، گفته‌ها، عکس‌ها و طرح‌هایی از اُرهان پاموک)
نویسنده: دارمین حاجی بگویچ
مترجم: عین‌له غریب
ناشر: چشمه ، چاپ اول 1396
۱۸۲ صفحه ، 15000 تومان
*****
رازگشایی از یک رمان، برای علاقمندان آن اثر و نویسنده‌اش می‌تواند بسیار مجذوب کننده و لذت‌بخش باشد. البته معمولا این مخاطبان جدی ادبیات هستند که به سراغ چنین نوشته‌هایی می‌روند. آثار عامه‌پسند و سرگرم کننده نه رمز و رازی دارند و نه اینکه مخاطبانشان به دنبال رازگشایی از آن آثار هستند، چراکه این قسم آثار معمولا به شیوه‌ای نوشته می‌شوند که راحت خوانده شده و اگر حرف و پیامی هم داشته باشند، به شکلی مستقیم و بی‌دردسر برای مخاطب قابل فهم باشند.
«کتاب سیاه» اثر اورهان پاموک یکی از آثاری است که عناصر درون‌متنی و برون‌متنی بسیاری دارد که آگاهی از آنها هم به درک بهتر رمان کمک می‌کند و هم ارتباط با آن را لذت‌بخش‌تر می‌سازد. کتاب «اسرار کتاب سیاه» اثر دارمین حاجی بگویچ که با ترجمه عین‌له غریب به همت نشر چشمه منتشر شده است نیز چنین حکایتی دارد. این کتاب که شامل نوشته‌ها، گفته‌ها، عکس‌ها و طرح‌هایی از پاموک است که به نیت ایجاد فرصتی برای درک بهتر یکی از آثار مهم و کلیدی او تدارک دیده شده و برای رسیدن به تجزیه و تحلیل درست درباره آن می‌تواند و درک بهتر جهان آثار این نویسنده موفق ترک تبار موثر باشد. خوشبختانه رمان مورد بحث «کتاب سیاه»، توسط همین مترجم به فارسی برگردانده شده و نشر چشمه نیز آن را به بازار کتاب فرستاده است.
اورهان پاموک پیش از دریافت جایزه نوبل، جایزه‌های زیادی را کسب کرده بود، آثار موفق در کارنامه او کم نبود، با این حال «کتاب سیاه» نقش بسزایی در انتخاب او به عنوان برنده نوبل ادبی در سال 2006 داشت. این نکته‌ای بود که هوراس آنژل رئیس آکادمی سوئد در گفتکویی تلویحا به آن اشاره داشته، او از «کتاب سیاه» به عنوان شاخص‌ترین رمان اورهان پاموک یاد کرده است. «کتاب سیاه» جزو رمان‌های نامتعارف و متفاوت ادبیات مدرن ترک به شمار می‌رود و در میان رمان‌های خود پاموک هم اهمیت زیادی دارد.
در بخشی از کتاب درباره ویژگی‌های «کتاب سیاه» می‌خوانیم: «در حقیقت کتاب سیاه از ساختاری دست نیافتنی برخوردار است: این رمان در ابتدا رمانی خانوادگی به نظر می‌رسد. کمی بعد، ضمن پرداختن به زندگی روزمره یک وکیل مدافع جوان که در کوچه پس کوچه‌های شهر استانبول دنبال همسرش می‌گردد، به رمانی پلیسی- جنایی شبیه شده و هنوز به نیمه نرسیده، یا به بیانی دقیق‌تر پس از صد و پنجاه صفحه نخست، مخاطب را با وجوه عمیق یک تحقیق فلسفی، جامعه‌شناختی و مردم‌شناسانه مواجه می‌کند؛ روایتی از تضاد هویت فردی و ملی، ویژگی‌های ریز و درشت و در عین حال شکننده شخصیت انسانی، سبک وسیاق حیات تاریخی استانبول و جنبه‌های فلسفی زندگی در یک شهر هزاران ساله اما پژمرده و افسرده... انگار مخاطب نه با یک رمان بلکه با یک پژوهش جامع انسان‌شناسانه رو به روست.وجه شاعرانه رمان، تمامی این ابعاد به ظاهر متفاوت و حتی متضاد را مثل اشعار تعلیمی پیشامدرن غربی و یا مثنوی‌های دایره‌المعارف گونه شرقی به شکلی بسیار قدرتمند به همدیگر مرتبط می‌کند.»
رمان‌نویسی خاستگاهی غربی دارد، افزون بر آن دگرگونی که به ادبیات مدرن و پست مدرن نیز انجامیده ریشه در تغییر و تحول‌هایی دارد که از متن جامعه و فرهنگ غربی به ادبیات و فلسفه وارد شده است. خلاصه اینکه اورهان پاموک با احاطه به مدیومی غربی به ارائه محتوایی کاملا بومی پرداخته است و همین یکی از مهمترین شاخص‌های موفقیت او محسوب می‌شود. او از شگردهای ادبیات مدرن در «کتاب سیاه» بسیار استفاده کرده و همچنین از زندگی و تجربه‌های خود در بخش محتوا بهره زیادی برده است، تجربه‌هایی که از زندگی در شهر استامبول ناشی شده، اما به دلیل اینکه به زبانی جهانی روایت شده، مخاطبانی از دیگر کشورها نیز دارد.
با «کتاب سیاه» بی‌اغراق می‌توان اورهان پاموک را صاحب شاهکاری ادبی فرض کرد، رمانی که شهرت و اعتبار او را به مراتب بیش از گذشته ساخت. اما این کتاب حاصل مجموعه از شگردهای ادبی است، تکنیک‌هایی که انجام آنها در کنار ارجاعاتی انجام شده است که ریشه در تاریخ، سیاست و یا استفاده نویسنده‌اش از خاطره‌ها و تجربه‌های زندگی‌اش و همچنین آدم‌های واقعی اطرافش دارد. بنابراین برای رسیدن به دریافتی دقیق‌تر از رمان، مطابق آنچه خود نویسنده در نظر داشته، نمی‌توان از حواشی آن صرف‌نظر کرد. با درک اهمیت این مسئله بوده که خود پاموک برای نوشته شدن این کتاب پیش قدم شده و در واقع کتاب حاضر را دارمین حاجی بگویچ زیر نظر پاموک تدوین کرده است. بنابراین گرد‌آورنده و نویسنده کتاب، با همکاری اورهان پاموک اثری را برای نشان دادن چگونگی نوشته شدن این رمان بزرگ که سهم انکار‌ناپذیری در به ارمغان آوردن جایزه نوبل برای نویسنده‌اش داشته بازی می‌کنند.
پاموک همه دفترچه‌هایی را که حین نوشتن رمان در آنها اتود می‌زده نگهداری کرده و حالا در اختیار نوسنده قرار داده است. او همچنین عکس آدم‌هایی را که در کتاب نقشی دارند نیز بدو سپرده است. نویسنده کتاب حتی از زندگی خصوصی پاموک نیز صرف نظر نکرده، همچنین به واکنش‌هایی که انتشار کتاب در جامعه ادبی آن روزگار به دنبال داشته و نقد‌های منتقدان نیز در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است. «حتا برخوردهای گاه تند منتقدان ادبیات ترکیه را آورده و همین‌طور نظرات حامیان او را. پاموک در این کتاب تصویر کرده که چگونه این رمان جاه‌طلبانه را با توجه به تمام داشته‌های ذهنی و عینی‌اش نوشته و چگونه پرورانده‌شان. چگونه برای شخصیت‌ها نام گذاشته و چگونه سعی کرده ماجرا را به هم متصل کند.»
این کتاب در شش فصل نوشته شده که عناوین آنها بدین قرار است: کتاب سیاه چه می‌کند؛ آینده‌ها و بازی‌ها؛ مثابه انسانی کتاب سیاه؛ منابع ادبی کتاب سیاه؛ دفترچه یادداشت کتاب سیاه و ماجرای چاپ کتاب سیاه.
کتاب «اسرار کتاب سیاه» اثری است جذاب و خواندنی درباره چگونگی نوشته‌شدن یک شاهکار ادبی، پروسه خلق این رمان تنها از این جهت واجد ارزش است که به رازگشایی اسرار کتاب سیاه انجامیده و مخاطب را به درک بهتر آن رهنمون می‌شود، این تنها یک جنبه ماجراست. از آن مهمتر درسی است که پاموک و حاجی بگویچ در رابطه با داستان‌نویسی و شگردهای خلق ادبی به خواننده ارائه می‌کنند. خواننده کتاب در قالب روایتی جذاب که رنگ و بوی نوستالژیک هم دارد می‌آموزد که چگونه می‌توان از تجربه‌های واقعی زندگی خود، از آدم‌های پیرامونش، از دانسته‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی خود برای شکل دادن به این رمان و آدم‌هایی که در دل آن ساخته شده‌اند بهره برد. بنابراین «اسرار کتاب سیاه» در واقع یک کارگاه آموزش داستان‌نویسی مدرن برای مخاطب نیز هست.
