«این رنج یک رنج نیست»

نویسنده: زهرا خشک‌جان

ناشر: کویر؛ چاپ اول 1396

264 صفحه؛ 20 هزار تومان

****

 جهانی که پیش روی ماست، آمیخته از حوادث خیر و شر است. بلایای طبیعی که در گوشه و کنار این عالم رخ می‌دهد نظیر زلزله و طوفان و سیل و ... در نزد همگان به عنوان شرور قلمداد می‌شوند و در آرزویی که برای یکدیگر داریم، مصون ماندن از آن حوادث را خواستاریم. هر چند مصیبت‌های بشری با گذشته‌های دور تفاوت کرده است و برخی از آنان دیگر خطر بالفعل و خطیر به حساب نمی‌آیند اما به عنوان رنج و مصیبت همچنان پا برجا هستند. دیگر وبا و طاعون کابوس بشریت نیست و به واسطه مدرنیته و مدنیت از سد آنها گذشته‌ایم. مدرنیته را کسب کردیم و برای آن زحمت کشیدیم تا رنج‌هایمان را بکاهیم. جهان عاری از رنج یا به عبارت دقیقتر کم رنج، اتوپیای آدمیان و دانشمندان از دیرباز بوده است. فلاسفه و متکلمین و جامعه‌شناسان و روان‌شناسان نیز بیکار ننشسته‌اند و نسبت به مفهوم غیربدیهی و پیچیده رنج که در نزد عوام بدیهی و ساده قلمداد می شود، نگاه موشکافانه‌ای اتخاذ می‌کنند. خصوصا فلاسفه و متکلمین اسلامی وجود شر را در عالم به عنوان یک علامت سوال جدی مطرح می‌کنند. چرا انسان‌ها با رنج دست و پنجه نرم می کنند؟ انسان های عادی و معمولی به کنار، چرا بزرگان بشریت و پیامبران بزرگ نظیر ایوب نبی با مصائب گوناگونی مواجه شدند؟! در بعد اجتماعی و سیاسی آن سخن از چرایی شکست لشکر مسلمین در احد هنگام مقابله با کفار پیش می‌آید و هزاران سوال دیگر و البته مهم.

متکلمین و دانشمندان یهودی و مسیحی و ادیان دیگر نیز مجاهدت علمی پیشه کرده‌اند و دقیقا مانند مسلمانان که شر و مصیبت و رنج را با وجود قادر توانا برای اسلام و مسلمین محل بحث می‌پندارند، آنان خداوند عاشق و مهربان را در کنار رنج های عالم مورد مداقه قرار داده‌اند. برخی ادیان مانند زرتشت در مصاف با همین معضل و مشکل علمی قائل به ثنویت شده و اداره جهان را به دست دو خدا پنداشته‌اند. اهورامزدا و اهریمن دو خدای خیر و شر که عالم را تدبیر می‌کنند و از یکی از آنها خیر سر می‌زند و از دیگری شر. مولانا جلال‌الدین محمدبلخی در "فیه ما فیه" می‌گوید:" ما را با مجوسیان بحث است. ایشان می‌گویند خدا دو تا است، یکی خالق خیر و یکی خالق شر. اکنون، تو بنما خیر بی شر، تا ما مقر شویم که خدای شر هست و خدای خیر. و این محال است، زیرا خیر از شر جدا نیست. چون خیر و شر، دو نیستند و میان ایشان جدایی نیست، پس دو خالق محال است." وجه اشتراک تمام متکلمین و فلاسفه و دانشمندان دیگر که با این حوزه مهم درگیرند، فارغ از آرای متعارض آنها، به بدیهی نبودن و پیچیده و غامض بودن مطلب برمی‌گردد. برخلاف آدمیان عادی و متوسط که از کنار مصائب به راحتی و سادگی عبور می‌کنند، ذهن انبوهی از علمای مذاهب و مکاتب مختلف درگیر مطلب است . البته گزافه نیست اگر بگوییم:" نمی‌توان هویت دینی شیعی و یهودی را بدون مفهوم رنج تصور نمود."

کتاب حاضر، "این رنج یک رنج نیست" که با عنوان فرعی رنج قدسی در نظام معنایی تشیع و یهودیت اثر دکتر زهرا خشک‌جان، استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید باهنر کرمان که شایسته تقدیر در هشتمین جشنواره بین المللی فارابی و دیباچه دکتر محمدرضا تاجیک را نیز بر خود می‌بیند، توسط نشر کویر روانه بازار شده است. دکتر تاجیک درآمدی نسبتا مفصل و زیبا بر این کتاب نوشته‌اند و با توضیحات درخور توجه، مسئله رنج بشریت را مسئله‌ای مهم قلمداد کرده‌اند و دیگران را اینگونه به خواندن کتاب دعوت می‌نمایند:"از این کتاب بسیار آموختم و با این کتاب از رنج لذت بردم، و با آن بر این منظر و نظر شدم که شاید رنج یک رویه حقیقت باشد. نمیدانم، اما می دانم با خواندن این کتاب رنج را در حقیقت و با حقیقت خواهید دید." نویسنده کتاب در فصلهای دوم تا چهارم این کتاب متون و ارزشهای یهودیت و اسلام و تشیع را زیر و رو کرده است و از آن متون، نحوه نگرش فی المثل دین یهود را به نظریات مختلف در مورد رنج چه در بعد فردی آن مانند بیمار شدن ایوب و یا در بعد اجتماعی آن همچون مساله هولوکاست نگاشته است.  به طور مثال یکی از نظریات ابرازی از سوی تورات که توسط نویسنده کشف گردیده است؛ بسیار جالب و درخور بحث می باشد:" تورات بر این اعتقاد است که نه تنها خداوند ایجاده کننده رنج برای مخلوقات خود نیست بلکه در رنج و درد آن ها نیز شریک می شود..." همین سیر که در خصوص یهودیت اشاره رفت، در خصوص فصل سوم و به پیش کشیدن دین مبین اسلام نیز جاری می باشد و این بار به جای مرکز قرار گرفتن تورات، متن قرآن راه گشا می‌باشد. مرور رنج‌ها و چرایی آنها در قرآن فصل سوم کتاب را مشحون از نکات مهم کرده است و از آنجا که استفاده از قرآن بدون استفاده از تفاسیر مختلف به ابتر شدن بحث می انجامد، پای مفسران مشهوری همچون مرحوم علامه طباطبایی نیز به بحث کشده می شود. اگر در یهودیت، تورات و یهوه و در اسلام، قرآن و خدا مبنای بحث قرار گرفتند؛ در فصل مربوط به تشیع این بار مهم را امامت به دوش می کشد:" شاید بتوان گفت مهمترین مفهومی که برسازنده معنا در تشیع است، مفهوم امامت است. از این رو در این فصل تلاش می کنیم علاوه بر واکاوی این مفهوم مهم، به بررسی پاسخ این سوال بپردازیم که مفاهیمی چون امامت، رنج و رهایی چگونه در نظام تشیع به یکدیگر پیوند می خورند."

کتب فراوانی در زمینه رنج و شرور از سوی پژوهشگران عرصه دین نگاشته شده است ولی این کتاب با عاریت گرفتن برساخت‌گرایی اجتماعی از جامعه شناسان به این مهم پرداخته است و تحلیلی دقیق و ژرف از مطلب ارائه داده که در نوع خود کم نظیر هست و تألیفی سودمند از خویش به اهل معرفت هدیه نموده است. بی شک با خواندن این کتاب ارزشمند، دریچه های فراوان و پرسودی برای انسانها گشوده می شود و امر مهم رنج را آسان فهم می کند.