شاید شبهایی که عمان سامانی شاعر قریه سامان از توابع شهر کرد حدود 133 سال پیش و در سال 1305 هجری قمری در شهر اصفهان مشغول سرودن مثنوی گنجینه اسرار بود هرگز نمیدانست که روزی نام و آوازه این مثنوی عرفانی  ، مرزهای سرزمین های پارسی زبان را در هم نوردد و آتش به جان عاشقان و سالکان کربلای حسینی بیندازد.

بی گمان اگر از ترکیب بند معروف محتشم کاشانی بگذریم و بدانیم که محبوبیت این شعر وامدار ساده گویی و خلوص نیت شاعر و خصوصا دو بیت اول آتشین این شعر (بازاین چه شورش است...)است ،  مثنوی گنجینه اسرار ، سلطان بی جانشین و تنها رمزگشای عرفانی از واقعه عاشورا و چرایی خلقت اصفیا و اشقیا بر پهنه هستی است.

شاعر عارف شهر کرد که  دریای عرفانش زاینده امواج اشعار اوست،  به سبک شاعران عارف پارسی گوی چون مولانا در ابتدای سرودن این مثنوی به ستایش پروردگار و مدح نبی اکرم می پردازدو سپس این مثنوی را با ابیاتی آتشین و جانگداز آغاز می کند.

کیست این پیدا مرا در جان و تن /  کز زبان من همی گوید سخن

این که گوید از لب من راز کیست /   بنگرید این صاحب آواز کیست

در من اینسان خود نمایی می کند /   ادعای آشنایی می کند

کیست این گویا و شنوا در تنم/ باورم یارب نیاید کاین منم

شاعر پس از بیان چگونگی ظهور عشق بر پهنه هستی ، به ترسیم صحنه ای حیرت انگیز در ازل می پردازد . آنجا که ساقی الست با جامی از شراب حیرت و عشق، ندا در می دهد که:

همچو این می خوشگوار و صاف نیست/ ترک این می گفتن از انصاف نیست

حبذا زین می که هر کس مست اوست/ خلقت اشیا مقام پست اوست

 

ساقی پس از صلای عاشقان به شرح درد و رنج عشق می پردازد و می گوید:

گرچه این می را دوصد مستی بود/ نیست را سرمایه هستی بود

از خمار آن حذر کن کاین خمار/  از سر مستان برون آرد دمار

 

شاعر سپس می گوید که اول نفر که از این می، نوشید آسمان بود که بواسطه آن از ضمیرش آفتاب جهان تاب، تراوید. خاک دومین نفر بود که جرعه ای از این می را نوشید و مدفن جان های پاک شد لیکن همچنان شراب عشق در ساغر می جوشید و کاستی نیافت:

بود آن می از تغیر در خروش/ در دل ساغر چو می در خم بجوش

چون موافق با لب همدم نشد/ آن همه خوردند و اصلا کم نشد

 

ساقی اینبار نیز به خروش می آید و می گوید:

مرد خواهم همتی عالی کند/ ساغر ما را ز می خالی کند

شاعر می گوید که انبیا و اولیا برای نوشیدن این می، گردن خواهش دراز کردند لیکن:

جمله را دل در طلب چون خم بجوش/ لیک آن سرخیل مخموران خموش

آری در این لحظه بی بدیل بود که امام عاشقان قد راست کرد:

چون بموقع ساقیش درخواست کرد/ پیر میخواران ز جا قد راست کرد

زینت افزای بساط نشـاتین/ سرور و سرخیل مخموران حسین

گفت آنکس را که می جویی منم/باده خواری را که می گویی منم

شرطهایش را یکایک گوش کرد/ ساغر می را تمامی نوش کرد

در اینجا شاعر به زیبایی به شرح و بیان عشق و عاشقان و رنج و بلای ایشان می پردازد و پس از بیان ابیاتی چند، باز به صحنه ازل باز می گردد . ساقی که یکبار جام عشق را عیان کرده بود، این بار جام شقاوت را بالا می برد و می گوید:

ظلم می ریزد از این لبریز جام/ ساقیش جام شقاوت کرده نام

کیست کو زین جام گردد جرعه نوش / پند ساقی را کشد چون دُر بگوش

شاعر سپس می گوید که اولین نفر که از جام شقاوت نوشید ابلیس بود. دومین نفر قابیل که دست به کشتن برادر زد. نمرود ، طالوت و فرعون دیگر کسانی بودند که از جام شقاوت در ازل نوشیدند لیکن همچنان شراب شقاوت در ساغر می جوشید و حریف می طلبید. اینبار اما شمر به پاخواست و چنین گفت:

این شقاوت را ز سرداران منم/ دوزخت را از خریداران منم

با حسینت هم ترازویی کنم/ در هلاکش سخت بازویی کنم

شاعر پس از این صحنه به بیان شرح و حال باده نوشان جام عشق و رنج ها و آلام ایشان در جهان می پردازد از حضرت آدم گرفته تا نوح و ایوب و ابراهیم و یعقوب و یوسف و عیسی . سپس از آلام پیامبر و فرزندان و نوه های پیامبر می سراید . ابیات بعد از این حامل شوری جاودانه و عشقی شورآفرین است که به بیان مقامات طریقت عشق و معرفی پیر طریقت حضرت امام حسین علی السلام و پروانگان شمع وجودش ، یاران باوفای آن امام همام در پیمودن راه سلوک به منزل جاودانی عشق می پردازد. اینجاست که شاعر پای به صحرای کربلا می گذارد و با سرودن ابیاتی بی نظیر به شرح گفتگوی پیر طریقت با سالکان راه حضرتش می پردازد.

شاعر در وصف حضرت عباس (ع) می فرماید:

نیست صاحب همتی در نشاتین/ همقدم عباس را، بعد از حسین

در هواداری آن شاه الست/ جمله را یک دست بود او را دو دست

شاعر با بیان اینکه حضرت عباس به مثابه هارون برای موسی ، یاور و سرور مریدان امام حسین بود، می سراید:

موسی توحید را هارون عهد/ از مریدان جمله کاملتر به جهد

روز عاشورا بچشم پر زخون/مشک بر دوش آمد از شط چون برون

پس فرو بارید بر وی تیر تیز/ مشک شد بر حالت او اشک ریز

پس از شرح جانسوز شهادت حضرت عباس ، شاعر به وصف حضرت قاسم می پردازد و ضمن بیان ازدواج دختر امام با حضرت قاسم از زبان پیر طریقت می گوید:

کای قدح نوشان صهبای الست/  از مراد خویشتن شویید دست

آرزو را ترک گفتن خوشتر است/  با عروس مرگ خفتن خوشتر است

حضرت قاسم این پیام سرخیل عاشقان را به گوش جان می شنود:

این صدا  آمد چو قاسم را بگوش/ شد ز غیرت وز تغیر در خروش

وی با عروس خویش راز عرفانی عشق را در میان می نهد و به او می گوید:

یعنی آگه شو که ما پاینده ایم/ تا ابد ما تازه ایم و زنده ایم

در اینجا شاعر می گوید که جان حجاب راه عاشقان است و تا جان خود را از میان برندارند ، وحدت وجود و رسیدن به لقاءالله ممکن نیست. سپس با سرودن ابیاتی سرشار از راز و رمز به شرح جانبازی حضرت قاسم می پردازد. وصف جانبازی و جانگدازی حضرت علی اکبر ، شاهکاری دیگر از این شاعر شوریده ی ایرانی است. حضرت علی اکبر به دامان شاه می آویزد و رخصت به میدان رفتن می کند:

از سپهرم غایت دلتنگی است/ اسب اکبر را چه وقت لنگی است

دیر شد هنگام رفتن ای پدر/ رخصتی گر هست باری زودتر

شاعر در این صحنه بسیار زیبا و عاشقانه از سخن گفتن امام عاشقان با علی اکبر می سراید و می گوید:

گفت کای فرزند مقبل آمدی/ آفت جان رهزن دل آمدی

گه دلم پیش تو گاهی پیش اوست/ رو که در یک دل نمی گنجد دو دوست

بیش از این بابا ، دلم را خون مکن/  زاده ی لیلی مرا مجنون مکن

 

سرایش صحنه رفتن حضرت علی اکبر به میدان و رمز گشایی از بازگشتنش به سمت پدر و دوباره رفتنش به میدان از دیگر شاهکارهای این شاعر عارف در این منظومه است که جان خواننده را لبریز معرفت می کند. و اما بی گمان صحنه گفتگوی سرخیل عاشقان با حضرت زینب علیه السلام و اعلام قصد به میدان رفتن به وی و عنان گیری بانو برای ممانعت از رفتن شاه به میدان و وصف خصایل بانوی عاشورا، به گفته تمام خوانندگان این منظومه از بهترین و پرمغزترین ابیات این شاهکار عاشورایی است.

قلم اینجانب از شرح و وصف این ابیات قاصر است و فقط جهت جذب عاشقان حضرتش باید عرض کنم که شاعر در وصف این صحنه می سراید:

خواهرش بر سینه و برسر زنان / رفت تا گیرد برادر را عنان

سیل اشکش بست بر شه راه را/دود آهش کرد حیران شاه را

 

در این صحنه حضرت نگاهی بر صورت خواهرش می اندازد و شاعر وصف جمال و جلال حضرت زینب را از نگاه شاه چنین به زیور طبع می آراید:

دید مشکین مویی از جنس زنان/ بر فلک دستی و دستی بر عنان

زن مگو مردآفرین روزگار/ زن مگو بنت الجلال اخت الوقار

زن مگو خاک درش نقش جبین/زن مگو دست خدا در آستین

 

در اینجا شاعر عنان عقل از کف می نهد و مجنون وار چنین می سراید:

می کند مستی به آواز بلند/ کاینقدر در پرده مطلب تا بچند

سرخوش از صهبای آگاهی شدم/دیگر اینجا زینب اللهی شدم

 

پس از بیان ابیاتی شورانگیز شاعر به صحنه باز می گردد و به وصف حال امام حسین و سخنان بی بدیل ایشان به حضرت زینب می پردازد:

پس زجان بر خواهر استقبال کرد/ تا رخش بوسد الف را دال کرد

کای عنان گیر من آیا زینبی؟/ یا که آه دردمندان در شبی

پیش پای شوق زنجیری مکن/ راه عشق است این عنان گیری مکن

در اینجا بیت شاهکار دیگری سروده می شود و امام پایان ماجرای کربلا را بر خواهر آشکار می کند:

با تو هستم جان خواهر ، همسفر/ تو به پا این راه کوبی من به سر

جان خواهر در غمم زاری مکن/ با صدا بهرم عزاداری مکن

هر چه باشد تو علی را دختری/ ماده شیرا کی کم از شیر نری

سپس شاعر با بیانی زیبا به گوش سپردن حضرت زینب به نصایح امام می پردازد و می گوید:

با زبان زینبی شاه آنچه گفت/ با حسینی گوش زینب می شنفت

شاعر پس از بیان راز و رمز خواهر و برادر با ابیاتی که زبان از شرح حال آن قاصر است در پایان به شرح شهادت حضرت علی اصغر و لحظه جان فدا کردن سرخیل عاشقان جهان می پردازد. بی گمان خواندن این منظومه بی بدیل عاشورایی ما را به سمت درکی متفاوت از حادثه عاشورا سوق می دهد و پنجره ای از جهان دیگر به رویمان می گشاید.