ناترازی انرژی در بخش بنزین تهدیدی جدی برای امنیت انرژی و ثبات مالی ایران است و کسری لایحه بودجه ۱۴۰۳ نیاز به اقدام فوری برای اصلاح این وضعیت دارد. اصلاح صنعت خودرو، به ویژه از نظر بهره‌وری سوخت و ترویج منابع سوخت جایگزین حیاتی است. مفاد لایحه بودجه ۱۴۰۳ برای تسهیل واردات و بومی‌سازی خودرو‌های برقی و هیبریدی گامی مثبت در جهت کاهش مصرف بنزین، کاهش آلودگی هوا و تقویت رشد اقتصادی است. مجلس نیز با مصوبه اخیر خود در تسهیل واردات خودرو‌های الکتریکی و هیبریدی و کاهش حقوق ورودی و گمرکی آن کمک مهمی در جهت حل این معضل و کاهش ناترازی بنزین و جبران کسری بودجه کرده است.

در سال‌های اخیر، ایران از یک صادرکننده بنزین به کسری قابل توجهی در تولید و مصرف بنزین تبدیل شده است. بودجه سال ۱۴۰۳ حکایت از افزایش چشم‌گیر تبصره هدفمندی یارانه‌ها به بیش از ۱۱۰ هزار میلیارد تومان دارد. این جهش هزینه‌ها به همراه کاهش صادرات بنزین منجر به کسری بودجه ۲۰۰ هزار میلیارد تومانی می‌شود. با توجه به نقش مرکزی بخش بنزین و تأثیر آن بر بودجه کلی، رسیدگی سریع به این کسری بسیار مهم است.

عوامل محرک مصرف بنزین
عامل اصلی افزایش مصرف بنزین، رواج خودرو‌های بی‌کیفیت داخلی است. میانگین مصرف بنزین خودرو‌های ایرانی بیش از سه برابر میانگین جهانی است که نیاز به اصلاحات فوری در صنعت خودرو دارد. علاوه بر این، بنزین به عنوان منبع اصلی سوخت برای خودرو‌های سواری باقی می‌ماند و مسئله مصرف را تشدید می‌کند. وابستگی بیش از حد به بنزین و سبد سوخت ناکارآمد خودرو‌های ایرانی موجب کسری روزانه ۶۰ میلیون لیتر بنزین می‌شود که تأثیر قابل توجهی بردرآمد ارزی کشور دارد.

اصلاح صنعت خودرو
برای رفع کمبود بنزین و کاهش وابستگی به بنزین، صنعت خودروسازی ایران باید دستخوش اصلاحات اساسی شود. بهبود بهره‌وری سوخت خودرو‌های تولید داخل و تنوع‌بخشیدن به سبد سوخت، گام‌های مهمی در مهار مصرف بیش از حد بنزین است. دولت باید مشوق تولید خودرو‌های کم مصرف و ترویج منابع سوخت جایگزین مانند خودرو‌های برقی و هیبریدی باشد.

اهمیت خودرو‌های الکتریکی و هیبریدی
در لایحه بودجه ۱۴۰۳ مواردی برای تسهیل واردات و بومی‌سازی خودرو‌های برقی و هیبریدی گنجانده شده است. مجلس واردات خودرو‌های برقی را تصویب کرد و عوارض گمرکی خودرو‌های هیبریدی و برقی را به میزان قابل توجهی کاهش داد. درآمد حاصل از عوارض گمرکی صرف ایجاد مشوق‌ها و مزایای مالیاتی برای تولید داخلی خودرو‌های برقی می‌شود که این نشان‌دهنده گامی مهم در جهت ارتقای خودرو‌های الکتریکی و کاهش مصرف بنزین و در نهایت بهبود کیفیت هوا در کلان شهرهاست.

مزایای ترویج وسایل نقلیه الکتریکی
ترویج وسایل نقلیه الکتریکی مزایای متعددی را ارائه می‌دهد که فراتر از کاهش مصرف بنزین است. وسایل نقلیه الکتریکی با کاهش آلودگی هوا و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای به محیطی پاک‌تر کمک می‌کنند. علاوه بر این آن‌ها فرصتی برای پیشرفت فناوری و نوآوری در صنعت خودرو فراهم می‌کنند. تولید داخلی خودرو‌های برقی می‌تواند شغل ایجاد کند، رشد اقتصادی را تحریک کند و وابستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد.

ناترازی انرژی در بخش بنزین، عامل جدید کسری بودجه و تورم در لایحه بودجه ۱۴۰۳
سعید نوری‌کرم کارشناس انرژی در گفتگو با «جوان» گفت: «عوامل مختلفی در افزایش مصرف بنزین و تشدید این ناترازی دخالت دارند که می‌توان به الگوی مصرف نادرست، عدم توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی، افزایش خودرو‌های فرسوده در سطح کشور، تولید خودرو‌های با مصرف سوخت بالاتر از استاندارد‌های جهانی و... اشاره کرد.»
وی درخصوص افزایش مصرف بنزین و عوامل مؤثر بر آن بیان کرد: «با فرض ادامه روند رشد مصرف بنزین نسبت به سال‌های گذشته، میزان مصرف بنزین در سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۲۸ میلیون لیتر در روز خواهید رسید که در این صورت، کشور با ناترازی حدود ۱۰ میلیون لیتری بنزین مواجه خواهد شد، بنابراین یکی از راهکار‌ها برای جبران این ناترازی، واردات مقطعی بنزین تا به بهره‌برداری رسیدن طرح‌های مختلف ارتقای پالایشگاه‌های نفت خام و اتمام عملیات ساخت طرح‌های پالایشگاهی است، اما باید به این نکته هم توجه کرد که واردات حدود ۱۰ میلیون لیتری بنزین هزینه بیش از ۲ میلیارد دلاری را برای کشور به همراه خواهد داشت.»
نوری‌کرم تصریح کرد: «این در حالی است که می‌توان هزینه یادشده برخی از طرح‌های ارتقای پالایشگاه‌های نفت خام کشور (آپگریدینگ پالایشگاه‌ها) را به اتمام رساند یا چندین پالایشگاه مقیاس کوچک با ظرفیت ۵۰ هزار بشکه در روز ساخت که علاوه بر پالایش نفت خام و تولید بنزین و همچنین کاهش ناترازی، سایر فرآورده‌های نفتی از جمله نفت، گازوئیل، گاز مایع و... را تولید کرد تا افزون بر آن بر جلوگیری از خروج ارز با توجه به شرایط فعلی اقتصادی کشور، امکان ارزآوری هم برای کشور ایجاد کرد.»
وی گفت: به منظور رفع ناترازی بنزین راهکار‌های افزایش تولید از طریق اتمام هرچه سریع‌تر طرح‌های ارتقا پالایشگاهی و احداث پالایشگاه، اصلاح الگوی مصرف، بهره‌گیری از فناوری‌های جدید موتور احتراقی در تولید خودرو‌های جدید و بهینه‌سازی فرآیند احتراق در خودرو‌ها به‌منظور کاهش مصرف سوخت وجود دارد.
نوری کرم در ادامه عنوان کرد: «افزایش ظرفیت پالایشی و ارتقای پالایشگاه‌های موجود یک راهکار مهم محسوب شده و باید هرچه سریع‌تر موانع را به منظور افزایش تولید بنزین و گازوئیل و سایر محصولات راهبردی و کاهش نفت کوره تولیدی پالایشگاه‌ها برطرف کرد. همچنین در راهکار تولید می‌توان با احداث پالایشگاه‌های مقیاس کوچک ناترازی بنزین را کاهش داد و از این ظرفیت هم استفاده کرد، چراکه پالایشگاه‌های مقیاس کوچک علاوه بر مزیت‌های رعایت اصول پدافند غیرعامل، افزایش ظرفیت پالایشی و کمک به تولید بنزین و گازوئیل کشور به علت نیاز به حجم سرمایه‌گذاری پایین و مدت زمان احداث یک تا دو سال یک گزینه مناسب و اقدام فوری محسوب می‌شود.»
این کارشناس افزود: «عوامل مختلفی در افزایش مصرف بنزین و تشدید این ناترازی دخالت دارند که می‌توان به الگوی مصرف نادرست، عدم توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی، افزایش خودرو‌های فرسوده در سطح کشور، تولید خودرو‌های با مصرف سوخت بالاتر از استاندارد‌های جهانی و... اشاره کرد.»
وی گفت: «به‌منظور کاهش ناترازی بنزین و حل این مسئله باید برای تمامی عوامل مورد بحث چاره اندیشید و با رفع یکی از مسئله‌های مورد اشاره، ناترازی بنزین برای مدتی کاهش می‌یابد و سپس مجدداً ناترازی به‌وجود خواهد آمد. به عبارت بهتر انجام یک راهکار تنها زمان ناترازی بنزین را به تعویق می‌اندازد. به‌عنوان مثال در صنعت خودرو می‌توان از روش‌هایی همچون استفاده از مواد سبک‌تر و طراحی مناسب آیرودینامیکی بدنه خودرو، بهینه‌سازی فرآیند احتراق در خودرو‌ها و استفاده از سیستم‌های هیبریدی استفاده کرد. اما در کنار اجرای این راهکار‌ها باید همزمان ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی هم توسعه یابد و طرح‌هایی همچون «نوسازی ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی و خروج خودرو‌های فرسوده» در کشور با سرعت بیش‌تری دنبال شود.»
نوری‌کرم تصریح کرد: «برای رفع ناترازی بنزین باید همزمان هم از راهکار‌های در سمت تولید یعنی احداث پالایشگاه‌های مقیاس کوچک و هم از راهکار‌های در سمت مصرف یعنی اصلاح الگوی مصرف و تولید خودرو‌های با مصرف سوخت کمتر کمک گرفت. در کنار این راهکار‌ها توسعه حمل‌ونقل عمومی، اسقاط خودرو‌های فرسوده، بهینه‌سازی موتور خودرو‌های فعلی و تنوع‌بخشی سبد را هم باید اضافه کرد تا رفع ناترازی به صورت مقطعی نباشد و بتوان از بنزین تولیدی برای صادرات و ایجاد ارزآوری استفاده کرد.»
این کارشناس در ادامه افزود: «یکی از راهکار‌های فعلی استفاده از ظرفیت CNG کشور به‌منظور متنوع‌کردن سبد سوخت و کاهش بار مصرف بنزین است، اما با توجه به مسائلی از جمله افزایش قیمت قطعات جایگاه‌های CNG، وجود ناترازی گاز در کشور و عدم استقبال عموم از این سوخت به سبب کاهش توان خودرو، توسعه CNG در کشور مغفول مانده است.»
وی در پایان بیان کرد: «در کنار اصلاح صنعت خودرو از طریق اصلاح کیفیت مصرف موتور و تنوع‌بخشی سبد سوخت و توسعه CNG، راهکار واردات خودرو‌های برقی و هیبریدی هم مطرح است، اما توسعه خودرو‌های برقی با مسائل مختلفی مثل قیمت تمام‌شده نهایی محصول، قیمت باتری و کافی‌نبودن زیرساخت‌ها جهت تولید باتری‌های لیتیومی در کشور مواجه است. بنابراین لازم است قبل از واردات خودرو‌های برقی به کشور امکان‌سنجی‌های فنی و اقتصادی با دقت بیش‌تری انجام شود تا بتوان از اتلاف منابع ارزی کشور هم جلوگیری کرد.»
حل معضل واردات ۳ میلیارد دلاری بنزین با اخذ تصمیمات جدی
علی‌اکبر نیکواقبال استاد بازنشسته اقتصاد دانشگاه تهران درخصوص لزوم اصلاح کیفیت صنعت خودروسازی کشور به «جوان» گفت: «شکی در این موضوع نیست که باید به سمت اصلاح صنعت خودروسازی کشور حرکت کنیم. متأسفانه چهار پنج نسل از تکنولوژی روز دنیا در حوزه خودروسازی عقب هستیم و باید به نحوی این عقب‌ماندگی را جبران کنیم.»
وی ادامه داد: «هر اقدامی که ما را به سمت اصلاح موتور‌های خودرو‌های ساخت داخل سوق دهد، به نحوی که میزان مصرف پایین بیاید و تا این اندازه بیشتر از استاندارد‌های جهانی بنزین مصرف نکنیم، به نفع کشور است که در این زمینه نیاز به سیاستگذاری‌های جدی و اساسی داریم.»
استاد بازنشسته اقتصاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: «لازم است در راستای بهبود کیفیت خودرو‌های ساخت داخل اقدامات اساسی به اجرا بگذاریم. این موضوع از فوریت بالایی برخوردار است و اگر امروز این کار را شروع کنیم، بهتر است که آن را به فردا بیندازیم.»
وی ادامه داد: «طی سال جاری حدود ۶/۰ میلیارد دلار برای واردات بنزین به انحای مختلف از جمله تهاتر هزینه کردیم. در لایحه بودجه ۱۴۰۳ پیش‌بینی شده است حدود ۳ میلیارد دلار برای واردات بنزین نیاز داریم. این به معنای تحمیل کسری بودجه ۲۰۰ همتی به بودجه سال آتی است.»
نیکواقبال گفت: «با توجه به مشکلاتی که در حوزه ناترازی بنزین با آن مواجه هستیم، به نحوی که عملاً به واردکننده بنزین تبدیل شده‌ایم و سال بعد باید بیش از ۳ میلیارد دلار در این زمینه هزینه کنیم، نیاز است تصمیمات جدی در رابطه با استفاده از خودرو‌های برقی و هیبریدی و خودرو‌های کم مصرف بنزینی به اجرا بگذاریم. در غیر این صورت هر روز بر گستره مشکلا ت‌مان افزوده می‌شود.»
وی ادا‌مه داد: «احتمالاً کسانی که در حوزه واردات خودرو فعالیت دارند و سود‌های کلانی می‌برند، در مقابل آزادشدن واردات می‌ایستند و اجازه نمی‌دهند این خودرو‌ها به وفور وارد کشور شوند، زیرا در شرایط فعلی بازار انحصاری خوبی در این حوزه برای خودشان ایجاد کرده‌اند که تمامی این مشکلات نیاز به ساماندهی دارد.»
استاد بازنشسته اقتصاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: «تجربه موفقی در کشور‌های آسیای جنوب شرقی در زمینه به روزکردن تکنولوژی‌های تولید خودرو‌ها داریم. باید به جذب سرمایه‌گذاری‌های خصوصی داخلی و خارجی بپردازیم و با جدیت در راستای اصلاح کیفیت خودرو‌ها گام برداریم. همیشه نباید به دنبال اختراع باشیم باید تلاش کنیم که همه چیز را خودمان بسازیم. استفاده از تجربیات دیگر کشور‌ها می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.»
نیکواقبال گفت: «چین که امروز به عنوان یکی از قطب‌های بزرگ تولید خودرو در جهان مطرح است تا چند دهه پیش به لحاظ تولید خودرو هیچ حرفی برای گفتن در دنیا نداشت. این پیشرفت‌ها بر اثر سیاستگذاری‌های صحیح و جدی به دست آمده است تا وقتی عزم خود را برای اصلاح صنعت خودروسازی کشور جزم نکنیم، مشکلات حل نخواهد شد.»