یکی از مسائلی که در فرهنگ‌عمومی به رویه عادی مبدل گشته، برداشت غلط از مفهوم انتقاد است. حال آنکه بین نق‌زدن و نقد کردن، فاصله زمین تا آسمان است. بسیاری از اوقات منتقدان، بدون آگاهی و با چهارچوب استدلالی ضعیف، حول یک موضوع نق می‌زنند؛ اما اساساً یا مسئله‌ای حل نکرده و پیشنهادی ندارند یا اینکه موضوع مطرح شده، دقیق نیست و خلاف واقع است. در این نوشته به یکی از همین نق‌های ژورنالی پرداخته می‌شود. آنگاه ضمن طرح انتقاد از آیین‌نامه اخیر معافیت سربازی، در این زمینه پیشنهادات سیاستی ارائه می‌گردد.

روز شنبه سوم تیرماه، یادداشتی با عنوان «هزینه‌های افراط‌گرایی» در یکی از روزنامه‌ها منتشر شده که در آن نسبت به برخی مشوق‌های فرزندآوری گلایه کرده است. با احترام به دیدگاه و تفکر نقادانه نویسنده این یادداشت، باید عرض شود که این مطلب نیز بدلیل ضعف اطلاعات نگارنده از جزئیات آیین‌نامه جدید نظام‌وظیفه برای معافیت مشمولان دارای چهارفرزند، صرفاً نق‌زدنی شتابزده محسوب می‌شود. چون نه‌تنها معیار حل مسئله ندارد؛ بلکه پیشنهادی برای اصلاح وضعیت مسائل اجتماعی مطرح شده ارائه نمی‌کند و تنگنای معیشتی و شغلی سربازان متاهل دارای فرزند، را بطورکلی نادیده گرفته است.

همچنین، نویسنده یادداشت اشاره شده درحالی به ملاک 4 فرزندی مشمولان برای معافیت سربازی، برچسب افراط‌گرایی زده که یک جستجوی ساده را نیز انجام نداده و شروط سنی مندرج در آیین‌نامه برای معافیت پدران دارای 4 فرزند را نخوانده است. در اطلاعیه ستادکل نیروهای مسلح اینچنین آمده است: « با موافقت رهبر معظم انقلاب، کلیه مشمولان غایب و غیرغایبِ دارای چهار فرزند و بالاتر و همچنین کلیه مشمولان وظیفه غایب و غیرغایب با حداقل ٤٠ سال سن که دارای سه فرزند هستند از انجام خدمت سربازی معاف شدند».

با وجود این، نگارنده برای اینکه به «بی‌عملی» متهم نشود؛ بر خود فرض می‌داند ابتدا در مقام پژوهشگر حوزه جمعیت، از تبصره سنی برای معافیت سربازی، نقد کارشناسی ارائه داده، سپس پیشنهادهای سیاستی برای اصلاح قوانین نظام وظیفه با هدف حمایت از ازدواج و فرزندآوری جوانان ایرانی، را عرضه بدارد. 

بسیاری از فعالان دغدغه‌مند حوزه جمعیت، اعمال شرط سنی 40 سال، برای معافیت سربازی را تنظیم‌گیری ناکارآمد، می‌دانند. زیرا در برهه‌ای که شاهد افزایش میانگین سنی ازدواج و فرزندآوری هستیم؛ هرگونه سیاست حمایتی باید منجر به تغییر رفتار و الگوی ازدواج و فرزندآوری جوانان شود. بنابراین مشوق معافیت برای ارتقای شاخص فرزندآوری، با لحاظ کردن محدودیت شرط سنی 40 سال، نقض غرض تلقی می‌شود. زیرا از یک‌سو، برای افراد زیر 40 سالی که هم‌اینک دارای 4 فرزند هستند، فاقد کارایی است و جنبه ارزشمندی الگوی مطلوب فرزندآوری را تضعیف می‌کند؛ از سوی دیگر اینگونه وانمود می‌شود که تا 40 سالگی فرصت معافیت فرزندآوری وجود دارد؛ پس می‌توان تا آن زمان، فرایند فرزندآوری را به تعویق انداخت.

در همین راستا، بنیاد سیاست‌پژوهی پیشرفت اجتماعی پدیدار، طی گزارشی پژوهشی، برای اصلاح وضعیت فعلی نظام‌وظیفه عمومی، پیشنهادات ذیل را ارائه کرده است.

در این گزارش آمده است: «برای تقویت جنبه‌ی خانواده‌محور دوران نظام وظیفه‌عمومی، توصیه‌های ذیل ارائه می‌شود:

معافیت مشمولین متاهل به محض فرزنددار شدن؛  نظر به اهمیت مسئله فرزندآوری برای بهبود وضعیت شاخص‌های جمعیتی، اکثر کارشناسان حوزه جمعیت، اعتقاد دارند گره زدن امتیاز معافیت دوره وظیفه عمومی به فرزندآوری، سبب کوتاه شدن فاصله ازدواج و تولد اولین فرزند می‌شود. در نتیجه این مسئله، میانگین سن فرزندآوری را کاهش می‌دهد؛ همچنین، فرصت و بازه سنی فرزندآوری زنان، افزایش یافته و امکان تحقق الگوی 3 فرزندی و بالاتر خانواده‌های ایرانی، بیشتر می‌شود.

ضمناً اکثر فعالان حیطه خانواده معتقدند، زنان پس از زایمان برای رهایی از افسردگی، به حضور پایدار همسران خود احتیاج دارند؛ با این وجود، شواهد حاکی است در خیلی از مواقع، سربازان متاهل برای دریافت مرخصی با رویکردهای سلیقه‌ای فرماندهان و مافوقان نظامی، روبه‌رو هستند. بنابراین شایسته است این موضوع با معاف شدن فی‌الفور مشمولانی که دارای فرزند می‌شوند، مرتفع گردد.

تسهیل دوره آموزشی سربازی از طریق گزینش بومی متاهلان؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از سربازان متاهل، دوره آموزشی را در شهرهای غیر محل سکونت خود، سپری می‌کنند. این درحالی است که برای پایداری و تضمین زندگی در خانواده‌های جدید، حضور مداوم زوجین در کنار یکدیگر اهمیت دارد. پس ضروری است مشمولان متاهل، دوره آموزشی را نیز بصورت بومی بگذرانند. همچنین در این دوره از خدمت، اعطای مرخصی ضابطه‌مند شبانه به سربازان متاهل، حیاتی است.     

      تخصیص حقوق برابر با کادر و پایوران مجرد برای سربازان متاهل؛ نظر به شرایط اقتصادی کشور و اهمیت مسئله منزلت اجتماعی در ترغیب مشمولان متاهل برای استقبال از دوره تخصصی سربازی، ضروری است دریافتی سربازان متاهل با کارکنان و پایوران مجرد ارگان‌های نظامی، برابر شود. زیرا این مسئله دغدغه اقتصادی سربازان متاهل را کاهش داده و اعتبار تاهل را نزد مشمولان جوان، افزایش می‌دهد. همچنین این اقدام، مشوق مناسبی برای ازدواج نیرو‌های پایور و کادری مجرد، تلقی می‌شود».

به‌نظر می‌رسد برای تحول‌آفرینی در حوزه ازدواج و فرزندآوری، حاکمیت نیاز به اعمال سیاست‌های متهورانه و انقلابی دارد. یکی از این اقدامات، اصلاح نظام وظیفه عمومی مبتنی بر اصول خانواده‌محوری است. زیرا، برنامه‌های حمایت از فرزندآوری برای تغییر نگرش جوانان باید دربرگیری داشته باشد تا قشر بزرگی از جوانان جامعه را به تغییر کنش تشویق کند؛ یکی از این بسترهای اجتماعی، دوران سربازی است.