فارس نوشت: جنگ رژیم بعث عراق علیه ایران و نبرد 8 ساله دو ارتش بزرگ غرب آسیا صرفنظر از انگیزه‌ها و اختلافات دو طرف، سوژه جالب و منحصر به فردی از نقش آفرینی قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای است.

بازی جدیدی که به دلیل انقلاب اسلامی ایران از هیچ کدام از الگوهای آن زمان جنگ سرد پیروی نمی‌کرد و گاه نمونه جدیدی از بازی‌های جهانی برای بررسی اساتید فن در حوزه روابط بین الملل را فراهم می‌کرد.

شاید نمونه منحصر به فرد چنین رفتاری را در واکنش شورای امنیت سازمان ملل متحد نسبت به این نبرد و قطعنامه‌های صادر شده از آن دانست. اگر شورای امنیت، معدلی از نظرات قدرت‌های بزرگ جهانی نسبت به تجاوز رژیم بعثی نسبت به ایران در نظر بگیریم و آن را با رفتار این نهاد بین المللی در حمله عراق به کویت مقایسه کنیم، به نتایج جالب توجهی می‌رسیم.

 

 

آنچه شورای امنیت سازمان ملل باید بدان عمل کند

شورای امنیت سازمان ملل متحد بر اساس اساسنامه این سازمان رکن اصلی حفظ امنیت در سطح جهانی و مامور مقابله با هر اقدامی است که این نظم را تهدید کند.

 مواد 24 تا 26 منشور سازمان ملل متحد وظایف این شورا را در قبال این مسئله به دقت تصریح کرده است. همچنین بر اساس ماده 36 شورای امنیت سازمان ملل متحد وظیفه حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی به این شورا واگذار شده است.

در مواد 41 و 42 فصل هفتم شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز اختیارات اجرایی در قالب تحریم‌های یک یا چند جانبه و همچنین اقدامات نظامی برای دفع خطر علیه نظام بین الملل  تشریح شده است.

شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌تواند تحریم‌های سنگینی همچون قطع روابط پستی و ارتباطاتی، محاصره دریایی و یا محاصره اقتصادی را به طرف مقابل تحمیل کند. همچنین در صورت لزوم شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌تواند از تمام ابزارهای نظامی نیز برای رسیدن به مقاصد خود استفاده کند.

شورای امنیت سازمان ملل متحد در تمام طول جنگ 8 سال ایران و عراق با وجود این که تمام اسناد و ادله گواه برهجوم ناجوانمردانه دولت بعثی عراق به ایران بود، از هر واکنش مسئولانه‌ای نسبت به جنایات صورت گرفته خودداری کرد.

تنها اقدام جدی شورای امنیت سازمان ملل متحد در خصوص جنگ ایران و عراق قطعنامه 598 بود که آن هم در پی فشار بی وقفه نظامی ایران بر شهر بصره، دومین شهر بزرگ عراق در جریان عملیات کربلای 5 حاصل شد.

از سقوط تا صعود

نگاهی کلی به عملکرد شورای امنیت سازمان ملل متحد نشان می‌دهد این نهاد درخصوص جنگ تحمیلی دولت بعثی عراق علیه ایران نزدیک به 18 قطعنامه صادر کرد. 11 قطعنامه در طول جنگ عراق علیه ایران و 7 قطعنامه پس از آن در خصوص اجرای قطعنامه 598 و تمدید ماموریت استقرار نیروهای یونیماگ در مرزهای ایران عراق صادر شد.

سابقه مداخله شورای امنیت سازمان ملل متحد به دوران حکومت پهلوی دوم و پس از درگیری نیروی‌های ایران و عراق در مرزهای خوزستان باز می‌گردد. در آن زمان شورای امنیت سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه 348 در ماه مه سال 1975 خواستار حل و فصل صلح آمیز اختلافات دو طرف شده بود. 

پس از آغاز جنگ رژیم بعث علیه ایران، شورای امنیت سازمان ملل متحد پس از چندین روز سکوت اقدام به صدور بیانیه‌ای در 23 سپتامبر سال 1980 کرد. این بیانیه به درخواست دبیر کل سازمان ملل متحد صادر شد و از طرفین می‌خواست تا اختلافات خود را به صورت صلح آمیز حل و فصل کنند.

این در حالی بود که شرایط جنگی بین ایران و عراق کاملاً شرایط صدور یک قطعنامه الزام آور برای حل مشکلات ایران و عراق را داشت. پس از بی توجهی دولت عراق به این بیانیه شورای امنیت سازمان ملل متحد در قطعنامه 497 خود در پنج مهر ماه خواستار توقف درگیری بین ایران و عراق شد.

این قطعنامه حتی از اطلاق عنوان جنگ به وضعیت ایران و عراق خوددای کرد و سخنی از سرزمین‌های اشغال شده ایران از سوی نیروهای نظامی عراق نیز به میان نیاورد.

یکی از دلایل مهم عدم واکنش شورای امنیت سازمان ملل متحد نسبت به شرایط حاصل شده جوی بود که به دلیل تصرف لانه جاسوسی آمریکا علیه ایران پدید آمده بود. شورای امنیت سازمان ملل در این ماجرا تا یک قدمی تصویب قطعنامه تحریمی علیه ایران پیش رفت که تنها وتوی اتحاد جماهیر شوروی سابق باعث توقف آن شد.

از همین رو قدرت‌های بین المللی دلیلی برای توقف عراق علیه ایران نداشتند. این قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل حتی با تشکر و تقدیر عراق نیز روبه رو شد و از سوی دیگر به دلیل عدم اشاره به تجاوزات صورت گرفته علیه ایران مورد پذیرش دولت جمهوری اسلامی ایران قرار نگرفت.

اما پس از این قطعنامه، شورای امنیت سازمان ملل متحد عملاً در واکنش به پیشروی‌های ایران در جبهه‌های جنگ واکنش نشان داده و اقدام به صدور قطعنامه می‌کرد.

به عنوان مثال پس از خیزش نیروهای ایران علیه مواضع عراقی‌ها و عقب راندن کامل آنان از مناطق جنوبی ایران و آزادسازی خرمشهر شورای امنیت سازمان ملل طی بیانیه‌ای خواستار پایان جنگ شد. این در حالی بود که ایران پس از آزادسازی خرمشهر به دنبال حرکت به سمت بصره و تصرف این شهر راهبردی بود.

فلش حرکت نیروهای نظامی ایران نیز در عملیات رمضان موید این نکته بود. در قطعنامه 514 شورای امنیت سازمان ملل متحد که در تاریخ 23 ژوئیه سال 1982 صادر شد، برای اولین بار این شورا از دو طرف خواست ضمن عقب نشینی به سمت مرزهای بین المللی استقرار نیروهای پاسدار صلح را بپذیرند.

با این وجود به دلیل منطق ایران در تنبیه متجاوز و آزادسازی برخی مناطق باقیمانده از سوی عراق این قطعنامه مورد پذیرش سازمان ملل متحد قرار نگرفت. در حقیقت این قطعنامه با تحرکات کشورهای عربی از جمله کویت و عربستان به دنبال خارج کردن عراق از باتلاقی بود که به دلیل عملیات نظامی دچار آن شده بود.

تکرار مکررات

قطعنامه‌های بعدی شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز عملاً چیزی جز تکرار همان رویکرد سابق شورای امنیت سازمان ملل یعنی در نظر نگرفتن حقوق اساسی ایران نبودند.

قعطنامه 520 شورای امنیت خواستار تنها خواستار توقف جنگ شده بود و قعطنامه 540 شورای امنیت سازمان ملل خواستار متوقف شدن جنگ شهرها شده بود. البته این قطعنامه‌ها تاثیری بر حملات نیروهای عراقی نداشت و حملات مداوم موشکی به شهرهای ایران به خصوص دزفول ادامه یافت.

پس از این با کشیده شدن درگیری‌ها به تنگه هرمز و خلیج فارس به دلیل حملات مداوم هواپیماهای عراقی به نفتکش‌های ایرانی و واکنش نیروهای مسلح ایران و با شکایت کشورهای عربی قطعنامه‌ 552 صادر شد که خواستار عدم کشیده شدن جنگ به شاهراه‌های اصلی بین المللی در خلیج فارس می‌شد.

قعطنامه 582 شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز با تکرار همان الگوی قبلی در پی عملیات والفجر 8 و تصرف فاو حاصل شد. ایران با دسترسی به این منطقه حساس ضمن قطع ارتباط دریایی عراق عملاً می‌توانست کشور کویت که در همکاری نزدیکی با عراق قرار داشت را مورد هدف قرار دهد.

در قعطنامه 588 نیز بر رعایت قطعنامه‌های قبلی تاکید شده بود.

قعطنامه‌ای که حاصل عملیات کربلای 5 بود

قطعنامه 598 شاید اولین قطعنامه جدی شورای امنیت سازمان ملل متحد در خصوص جنگ بود. دلیل اصلی آن نیز حمله ایران به مواضع و استحکامات عراق در جنوب بصره و نزدیک شدن آن به این شهر راهبردی در زمستان سال 65 با عملیات کربلای 5 بود.

 

 

در این قعطنامه برای اولین بار واژه جنگ در خصوص نبرد ایران و عراق بکار رفته است و از طرفین خواسته شده است تا استقرار نیروهای حافظ صلح در مرزهای دو طرف را بپذیرند.

همچنین در این قطعنامه از دبیر شورای امنیت سازمان ملل متحد خواسته شده تا با تشکیل هیئتی آغاز کننده تجاوز را شناسایی کند.

این قطعنامه اگرچه تمام خواسته‌های ایران را در بر نمی‌گرفت اما مبنایی مناسب برای تامین برخی خواسته‌های ایران بود که در طول جنگ با عملیات‌های مختلف به دنبال آن بود.

شورای امنیت سازمان ملل متحد همچنین دو قطعنامه 612 و 620 را در محکومیت بکارگیری سلاح‌های شیمیایی توسط طرف عراقی صادر کرد که متضمن هیچ اقدام عملی علیه استفاده کنندگان از این سلاح نبود.

نمونه‌ای از یک استاندارد دو گانه

مقایسه این کارنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد با قعطنامه‌ها و اقدامات نهاد فوق در خصوص بحران کویت به خوبی نشان می‌دهد که چگونه استانداردهای بین المللی در مورد منازعات گوناگون با پارامترهای یکسان اعمال می‌شود.

در جریان بحران کویت و اشغال دو ساعته این کشور توسط عراق در اوت سال 1990 در ظرف کمتر از یک سال، 23 قطعنامه و 8 بیانیه از سوی شورای امنیت صادر شدند که در تاریخ این شورا در قبال یک مناقشه بین المللی بی سابقه بود و علاوه بر آن، پیگیری مستمری نیز برای اجرای قطعنامه‌ها وجود داشت.

شورای امنیت سازمان ملل متحد ابتدا با توسل به مواد 39 و 40 شورای امنیت سازمان ملل متحد  این مساله را به‌عنوان یک نبرد به رسمیت شناخت و پس از آن ضمن محکوم کردن عراق به عنوان یک تجاوزگر به قوانین جهانی تحریم‌های گوناگون تسلیحاتی را علیه عراق اعلام کرد.

در نهایت این شورا و در کمترین زمان ممکن با صدور قطعنامه 678 اجازه اقدام نظامی علیه این کشور را صادر کرد. حتی پس از پایان جنگ نیز شورای امنیت سازمان ملل متحد طی قطعنامه‌ای نزدیک به 30 درصد از ارزش نفت صادراتی عراق را به عنوان غرامت جنگی عراق مصادره کرد، این در حالی است که با وجود ذکر نحوه تعیین خسارات در قطعنامه 598 کوچک‌ترین توجهی به ان مسئله از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد نشد.

تجربه‌ای برای آینده

مقایسه این دو کارنامه به خوبی نشان می‌دهد که تا چه اندازه نفوذ قدرت‌های بین المللی در نحوه کارکرد نهادهای بین المللی ایفای نقش می‌کند.

شاید اگر نبود رشادت‌های رزمندگان ایرانی و تلاش آن‌ها برای آزادسازی مناطق مهم هیچ گاه همین اندک حقوق به رسمیت شناخته شده نیز مورد پذیرش قرار نمی‌گرفت.

به نظر می‌رسد این تجربه مهم و اتکا به توان داخلی باید مورد توجه دیپلمات‌ها و مقامات کشورمان نیز قرار بگیرد. تجربه‌ای که بارها و بارها توانسته مسیرهای روشنی را در مقابل چشم ما بگذارد.