«تاریخ زیبایی شناسی»

(زیبایی شناسی قرون وسطا)

اثر: ولادیسلاف تاتارکیویچ

ترجمه: هادی ربیعی

ناشر: مینوی خرد، چاپ اول 1396

475 صفحه، 46000 تومان

****

وقتی صحبت از قرون وسطا می شود، اغلب یاد دادگاه‎های انگیزاسیون می‌افتیم، روزگاری که هر اندیشه تازه‌ای را با داغ و درفش در نطفه خفه می کردند و البته همه این‌ها نیز به نام دین انجام می‌شد. از دور که به آن دوران می نگریم قدرت متمرکز در دست اصحابِ کلیسا را عاملی برای محدود ساخته اعمال و اذهان می‌یابیم و این سوال برایمان مطرح می‌شود که در چنین سالهایی واقعا چیزی جز دین و نکات پیرامونی آن می توانسته توجه اصحاب اندیشه و اهل فلسفه را به خود جلب کند؟ مثلا بحثی همانند زیبایی و شناخت آن؟

شاید تصور این کمی سخت باشد! اما در همین دوران مباحث زیبایی شناختی نیز توجه اهل فلسفه را به خود مشغول کرده بود. البته این آثار که بسیاری از آنها تا مدتها در میان آثار خطی منتشر نشده باقی مانده بودند، نه تنها توسط کسانی که به پژوهش در تاریخ فلسفه می پرداختند مغفول مانده بودند، بلکه توسط آنها که برروی تاریخ زیبایی شناسی کار می کردند نیز با کم توجهی روبرو شده بودند.  یکی از مهمترین ویژگی های  «تاریخ زیبایی شناسی»  اثر ولادیسلاف تاتارکیویچ این است که به طوری جدی و جامع به این دوره پرداخته است.

 وقتی سخن از تاریخ زیبایی شناسی در میان باشد نام ولادیسلاف تاتارکیویچ بیش از دیگر نام‌ها به گوش می‌رسد، فیلسوف و متفکر صاحب ‌نام لهستانی (تولد 1886) که در سال 1980 در گذشت. او از بزرگترین پژوهشگران تاریخ فلسفه و تاریخ علم بود که در زیبایی شناسی و علم اخلاق صاحب نام و نظر بود. از میان تالیفات گوناگون او تاریخ سه جلدی زیبایی شناسی ‌اش که در میانه دهه شصت  در اوج پختگی علمی‌اش طی پنجسال نوشته شد (67-1962) نام او را بیشتر سرزبانها انداخته است. اصل کتاب به زبان لهستانی نوشته شده، اما ترجمه آن به زبانهای زنده دنیا به تدریج به عنوان منبعی مهم جایگاه خود را پیدا کرد و با وجود گذشت نیم قرن از انتشار آن، نه تنها اعتبارش همچنان باقی مانده بلکه به عنوان اثری کلاسیک در این حوزه شناخته می شود که بر چند نسل بعد از خود نیز تاثیر گذاشته است.

تاتارکیویچ در ایران نیز نامی شناخته شده محسوب می شود، البته این شهرت بیش از آنکه حاصل ترجمه منظم آثار او باشد، به دلیل خیل ارجاعاتی بود که در مقالات و کتابهای مختلف این حوزه به آثار او بخصوص تاریخ زیبایی شناسی (به عنوان منبعی مهم) دیده می شد و همچنین  ترجمه بخشهایی پراکنده از این کتاب. خوشبختانه به همت نشر گزیده کار و مینوی خرد این کتاب ارزنده به طرزی شایسته به فارسی برگردانده شده و در اختیار علاقمندان  قرار می گیرد. البته تاکنون جلد دوم آن که توسط هادی ربیعی ترجمه شده به بازار کتاب آمده است این مجلد به زیبایی شناسی در قرون وسطا می پردازد چنانکه گفته  شد  جلد اول و سوم آن نیز با برگردان مترجمانی دیگر منتشر خواهد شد.

جلد نخست کتابِ تاریخ زیبایی شناسیِ تارکیوویچ به زیبایی شناسی ماقبل قرون وسطا اختصاص دارد که در سه بخش به زیباشناسی دوران باستان، زیباشناسی دوره کلاسیک و زیباشناسی یونانی گرا می پردازد و با توجه به رویکرد تاریخ محور کتاب جلد سوم نیز به دوران پس از قرون وسطا می پردازد. اگرچه این سه جلد را در امتداد هم قرار می‌گیرند اما به واسطه سبک کار نویسنده که به صورت مجزا هر دوره را مورد توجه و بررسی قرار داده است؛ هر جلد به طور مجزا نیز قابل استفاده است. این نگاه دوره‌ای در بخش بندی هر مجلد نیز کم و بیش رعایت شده است. درواقع ولادیسلاف تاتارکیویچ قرون وسطا را به دو دوره تقسیم کرده: قرون وسطای اولیه و  قرون وسطا  علیا؛ سپس زیبایی شناسی را در این دو دوره مورد بررسی قرار داده است.

 کتاب ساختاری دقیق و حساب شده دارد که نویسنده آن را برای پوشش دادن سویه‌های مختلف زیبایی شناسی در قرون وسطا  تدارک دیده است. این کتاب گزارشی تاریخی و توصیفی از زیبایی شناسی در قرون وسطا ارائه کرده است، اما نویسنده در این رهگذر به دسته بندی نظریات، تحلیل هایی متعدد و خاستگاه نظریه های زیبایی شناسی ، سنجش میزان اصالت این نطریات در حوزه زیبایی شناسی و نهایتا قیاس آنها با یکدیگر نیز پرداخته است. همچنین در پایان هر فصل برای آنکه خواننده به فهم عینی تری از محتوای آن فصل دست یابد متونی مرتبط با آن فصل نقل شده است.                

مسیحیت در زمانی ظهور کرد که فرهنگ یونانی مابی همچنان در اوج بود، اما دین مسیحی به تدریج تاثیر عمیقی بر نوع زندگی و نگرش انسانها به جهان گذاشت . البته این تاثیر از آن جهت عمیق بود که به تدریج گسترش یافت و در اذهان و زندگی مردم ریشه دواند. تاریخ نوشته شده توسط تاتارکیویچ از همین زمان آغاز می شود، از نخستین کسانی که به فلسفه مسیحی پرداختند و از قضا به زیبایی شناسی مسیحی هم توجه داشتند و جالب اینکه از چهارچوب مفاهیم یونانی مابانه برای پرداختن به زیبایی شناسی کتاب مقدس کمک گرفتند.

روایت تاتارکیویچ از تاریخ زیبایی شناسی قرون وسطا به کمک بازگویی رخدادهای دینی و فرهنگی این دوران شکل گرفته که بر این حوزه تاثیر بسیاری داشته اند، از این منظر مخاطب کتاب در ضمن مطالعه کتاب با تاریخ قرون وسطا از بعد فرهنگی نیز آشنا می شود و این امتیازی مهم برای کتاب محسوب می‌شود.