«رساله در تعریف تبیین و طبقه‌بندی قصه‌های عرفانی»

نویسنده: قاسم هاشمی‌نژاد

ناشر: هرمس، چاپ اول 1394

202 صفحه، 14500 تومان

****

در آخرین سالهای زندگی مرحوم قاسم هاشمی­‌نژاد خوشبختانه این فرصت مهیا شد که پاره ای از آثار ارزشمند اما مهجور مانده او در قالب کتاب به علاقمندان آثارش عرضه شوند. «رساله در تعریف، تبیین و طبقه­‌بندی قصه‌­های عرفانی» یکی از همین کتابهاست که انتشارات هرمس نخستین بار در سال 1394 آن را منتشر کرد. کتابی که نگاهی تازه به ادب صوفیه و حکایت‌های عرفانی دارد. این رساله هاشمی‌نژاد حکایت از آن دارد که علاوه بر آشنایی  با ادبیات و داستان غربی، احاطه و آگاهی قابل اعتنایی نیز در میراث عرفانی فرهنگ خود داشته است.

 تلاش نویسنده در این رساله، معطوف به استخراج حدود و ثغور قصه عرفانی بر اساس منطق درونی خود همین قصه‌­هاست نه بر اساس داده‌­های نقد جدید. اصرار نویسنده بر این که تمایز و تفکیک ساختار و محتوا (آن­گونه که در نقد جدید هست)، در تحلیل قصه عرفانی، راه به جایی نمی‌­برد، یکی از نقاط عطف اثر حاضر است.

هاشمی‌­نژاد با تحویل عرفان به تجربه وجودی از توحید، قصه عرفانی را قصه‌­ای می­‌داند که چنین تجربه‌­ای را انتقال دهد و نمود عینی تجربه شخصی راوی را در قصه، یکپارچگی قصه می­‌شمارد و از آن به وحدانیت تعبیر می­‌کند: «شمس تبریز [مقالات،249] قصه را به دو حصه مغز و پوست تقسیم می­‌کند و معتقد است که قصه را جهت مغز آن آورده­‌اند نه از بهر ملالت «به صورت حکایت برای آن آورده‌­اند تا آن غرض در آن بنمایند»...تقسیم قصه به مغز و پوست ممکن است برای کسانی که چیزکی درباره تقسیم نارسای محتوی و محتوا شنیده‌­اند این تصور را پیش آورد که چه بسا این تقسیم نیز به برداشت­‌های ساده‌­گیرانه امروزی ناظر است. البته چنین نیست...قصه عرفانی یک کل یکپارچه و غیر قابل انتزاع تلقی می‌­شود یعنی عناصر قصه تفکیک ناپذیرند و ساختار قصه در حقیقت مغز آن است» (57-58)

 از نکته‌­های شایان توجه دیگر این جستار، مساله بداهت و سادگی قصه عرفانی است. مولف، قصه‌­های رمزی و تمثیلی از قبیل سلامان و ابسال یا رساله الطیور (هر دو از بوعلی سینا) را خارج از شمول تعریف خود می­‌داند و چنین قصه­‌هایی را نه شکلی برآمده از تجربه اصیل وحدانی و حاصل از تجربه شخصی کامل بلکه حاصل تلاقی فلسفه و تقریب فلسفه به عرفان قلمداد می­‌کند و تاکیدش بر این است که قصه عرفانی «عین واقعیت» را بیان می‌­کند بلکه خود یک واقعیت سلوکی است نه بازنمایی واقع. در حالی که استفاده از نماد، فاصله­‌گذاری بین مخاطب (و حتی راوی) و تجربه عرفانی است. همچنین خصوصیت دیگری از قبیل فرح­‌بخشی، تراکم نیرو و بالتبع تراکم زبانی و گریز از تکرار و تزاحم، استعلای روحی (ترانساندانس) از طریق همذات­‌پنداری با قهرمانان در نوع فرعی «مقامات مشایخ» از دیگر ویژگی‌­هایی است که هاشمی‌­نژاد برای قصه عرفانی برشمرده است. او با بسط دادن اشارت شمس تبریزی در نقل بالا، یعنی «غرض» قصه، قصه عرفانی را قصه‌­ای می­‌داند که غرض قصه در تار و پود ساختار مضمونی قصه مندرج و منطوی است: «نه پیام، نه مفهوم افزودنی، نه تمثیل» (57 و 65)  به این سیاق، او کلیه حکایت‌­هایی را که امثال عطار و مولوی با تاویل، داخل در غرض خود کرده‌­اند، خارج از شمول تعریف می­‌داند چون «غرض» نه در داخل ساختار و نه برآمده از مضمون خود قصه است بلکه با تاویل و ابزار تاویل یعنی شگردهای بیانی و صناعی بر قصه حمل شده است.

تفکیک میان فرهنگ غرب و نقد جدید و تلقی قدمای ما از قصه  نیز از همین منظر صورت می­‌گیرد: «در فرهنگ غربی این نکته جا افتاده است که بین داستان (به عنوان یک پدیده جعلی) و واقعیت (به عنوان حقیقت غیرمجعول) تمایز قایل شوند. در همین حال در فرهنگ غرب، شیوه­‌های مختلفی توسط مولفین (روایتگران) برای قابل پذیرش کردن داستان (مجعول) توسط خواننده (مخاطب) به کار گرفته می‌­شود...در فرهنگ داستان­پردازی حوزه شرق خاصه در ایران، داستان نه تنها از واقعات و رویدادهای واقعی مایه می­گرفت، بلکه بر آن بود که واقعی بودن آن را نیز ضمانت کند...» هاشمی‌­نژاد این ساز و کار را چنین توصیف می­‌کند: «رخدادهای داستان­ساز به سبب نقش روایتگر یا مولف، کیفیت روایی پیدا می­‌کرد. منظور ما از «کیفیت روایی» تالیف رویدادها به روال ساده در یک ساختار علّی است. لازمه این کار، توالی بخشیدن به رویدادها در یک بستر زمانی و مکانی است که علیت سامان­بخش آن باشد» (139-140). مولف؛ واریته‌­های مختلف از یک قصه را که خود «گردانه» نام داده و دغدغه دایمی متن­‌پژوهان در یافتن ماخذ اصلی حکایات مشابه را به گونه‌­ای دیگر پاسخ داده است. او این اقتباس‌­های پی در پی از یک پیرنگ اولیه را نه به تفنن یا تقلید یا سنت قصه‌­گویی یا حکایت­‌پردازی بلکه به واقعی دانسته شدن قصه مادر ارجاع می‌­دهد: «نتیجه آن شد که برخی از حکایت­های راست پنداشته که تاثیر خود را طی زمان نشان داده بودند و ذهن­های مخاطبان گرایش داشت آنها را به عنوان واقعیت مقبول بپذیرد، تبدیل به قصه‌­های مادر شدند. ناخودآگاه جمعی ملتی که از آبشخور فرهنگ مشترک سیراب می‌­شد و این «واقعه» را پذیرفتنی می­‌یافت، مهر تایید بر آن می­‌نهاد». در کنار این مباحث نظری، تحلیل­‌های نقادانه و خلاق هاشمی‌­نژاد بر مثال­هایی که از متون استخراج کرده است، التذاذ مشبع و بی­شایبه‌­ای تقدیم می‌­کند به خواننده­ای که به تحلیل شهودی و در عین حال، مجهز به تکنیک متون سنتی علاقمند است.