در اسفند ماه ۹۹ خبری مبنی بر واگذاری ۴۲ تالاب به نام وزارت نیرو منتشر شد که جنجال‌های فراوانی را به دنبال داشت و مهمترین ابهام در این اقدام به این سوال ختم شد که چگونه تالاب‌های کشور که اراضی ملی محسوب می‌شوند به ویژه تالاب‌های عضو کنوانسیون رامسر به عنوان ملک یک وزارتخانه قرار گرفته اند. این در حالی بود که تالاب‌های فوق علاوه بر ملی بودن، بین المللی و جهانی نیز محسوب می‌شدند، ولی به راحتی مالکیت آن‌ها واگذار شده است.
طبق قراردادی که در سال ۱۳۴۹ در شهر رامسر به ریاست ایران به ثبت رسید تالاب‌هایی که دارای گونه‌های خاص هستند در لیست کنوانسیون رامسر قرار گرفتند و طبق این توافق «تالاب‌ها یک میراث ملی و جهانی محسوب می‌شوند و به هیچ عنوان قابل واگذاری نیستند.»
سازمان ثبت اسناد و املاک کشور اولین سازمانی است که باید در مورد این نقل و انتقال مورد سوال قرار می‌گرفت.
سوالات زیادی برای پرسیدن داشتیم که با این پاسخ کوتاه مواجه شدیم:
سند تالاب انزلی به نام وزارت نیرو شده است، اما در اختیار جمهوری اسلامی ایران است.
پاسخ سازمان ثبت اسناد کشور ابهامات این ماجرا را چند برابر کرد و سوالات متعددی در این زمینه شکل گرفت.
وزارت نیرو بعد از تصاحب تالاب‌ها چه اختیارات و حدودی دارد؟
چه ارگان و سازمانی باید در مورد شرایط این تالاب‌ها بررسی‌های لازم را انجام دهد و در نهایت تصمیم گیرنده برای نابودی و یا احیای این تالاب‌ها بر عهده کدام سازمان است.
مالک معنوی این تالاب‌ها را به نوعی می‌توان محیط زیست نامید و در این باره گفتگویی با باقرزاده مدیرکل حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان محیط زیست انجام دادیم.
باقرزاده در این باره گفت: کاملا مخالف این واگذاری هستیم و در امر واگذاری تالاب قانون رعایت نشده و این کار غیر قانونی است.
وی افزود: این انتقال پس از تعیین تکلیف اراضی ملی از سوی سازمان ثبت اسناد و برای جلوگیری از تصرف غیر قانونی انجام شده است. وزارت نیرو محدوده‌های ثبت شده را به اداره ثبت داده و آن‌ها هم سند را به وزارت نیرو واگذار کردند. این که اداره ثبت میخواهد اراضی دولتی را تعیین وضعیت کند، هیچ مشکلی ندارد. مشکل از جایی شروع میشود که سند را به یک دستگاهی که متولی کار نیست واگذار میکنند.
مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها افزود: قانون ما را موظف کرده که تخریب‌ها را تشخیص بدهیم، اما از طرفی مالک وزارت نیرو شده است، ممکن است وزارت نیرو تخریب را تشخیص ندهد، اما ما کاملا این تخریب‌ها را که ممکن است در آینده رخ بدهد تشخیص میدهیم. قانون راه را برای وزارت نیرو باز گذاشته و آن‌ها ممکن است مانند اجاره حریم و بستر رودخانهها تصمیم به اجاره بخش‌هایی از تالاب بگیرند و مثلا آن‌ها را در اختیار بخش گردشگری قرار دهند.
باقرزاده گفت: وزارت نیرو هیچ ادعایی مبنی بر مدیریت تالاب‌ها ندارد و این تغییر مالکیت به طور مستقیم به حقآبه‌ها مربوط نمیشود. اما شاید به شکلی حتی حقآبه‌ها هم تحت تاثیر قرار بگیرد، از آن جایی که حق آبه بر اساس مساحت تالاب‌ها مشخص میشود با اجاره بخش‌های خشک شده تالاب حق آبه آن هم کم میشود.
تالاب‌ها و تمامی اراضی ملی به نام جهاد کشاورزی است
غزال جعفری معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق بودجه شرکت مدیریت منابع آب ایران در گفتگو با باشگاه خبرنگاران با اشاره به اختیارات وزارت نیرو در امر تالاب‌های کشور گفت: تامین آب مورد نیاز تالاب‌های کشور به عهده وزارت نیرو است.
او ادامه: وزارت نیرو موظف بوده تا در مدت ۳ سال با هماهنگی سامان محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی، عرض حریم تالاب‌ها را تعیین و مصوب کند که اینکار در حال انجام بود و از ۱۵۰ پهنه آبی کشور تاکنون ۲۴ پهنه مورد مطالعه قرار گرفته است.
معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق بودجه شرکت مدیریت منابع آب ایران تصریح کرد: همانطور که وزارت نیرو تامین آب شرب خانگی را در اولویت است آب تالاب‌های کشور هم اولویت اول و مهم است که به آن توجه کافی دارد.
جعفری تصریح کرد: باتوجه به بارندگی سال ۹۷ وضعیت آبی تالاب‌ها خوب بود، ولی امسال به دلیل خشکسالی و رها سازی آب در جلو دست تالاب‌ها شرایط مطلوبی این تالاب‌ها ندارند.
او در خصوص اینکه آیا فروش این تالاب‌ها در محدوده وزارت نیرو است یا خیر؟ اضافه کرد: اصلا رودخانه، دریاچه، تالاب و منابع طبیعی جزو حکومت اسلامی است و نمی‌تواند کسی آن‌ها را بفروشد و یا دخل و تصرف کند.
معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق بودجه شرکت مدیریت منابع آب ِایران بیان کرد: به طور کلی تالاب‌ها و تمامی اراضی ملی به نام جهاد کشاورزی است، ولی به نیابت وزارت نیرو سند خورده است.
جعفری گفت: برابر با اصلاح آئین نامه مبنی بر اینکه نشانه گذاری مضاعف در محدوده حد بستر و حریم تالاب‌ها توجیه ندارد، گفت: نشانه گذاری حد بستر به تنهایی میتواند برای هر دو منظور کافی باشد و به جای اینکه وزارت نیرو به حریمی که در تملک اشخاص است، تعدی کند، این نشانه‌ها را در حد بستر رودخانهها نصب می‌کند و نیاز به اقدام مجدد توسط وزارت جهاد کشاورزی ندارد.
او افزود: به هرحال تاثیر خشکسالی بر تالاب‌ها و کاهش آب آن‌ها غیر قابل انکار است، ولی در کل تغذیه اصلی آب تالاب‌ها از چاه‌های آب است که متاسفانه برداشت‌های غیر مجاز و احداث غیر قانونی از چاه‌های آب بر خشکسالی تالاب‌ها بی اثر نیست، ولی به طور کل شرایط اقلیمی هم بی تاثیر نیست.
معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق بودجه شرکت مدیریت منابع آب ِایران تاکید کرد: وزارت نیرو فقط متولی آب است.
او گفت: طبق قانون وزارت نیرو باید حد بستر و حریم رودخانهها، نهر و برکه را مشخص کند. ما میآییم بستر یک چیزی را تعیین میکنیم که در دلش تالاب هم هست. شما به من بگویید میشود حفاظتش با یک نفر دیگر باشد بسترش را ما تعیین کنیم؟ چه اتفاقی میافتد؟ یک تناقضی در حفاظت بهوجود میآید. این برداشت که وزارت نیرو فقط متولی آب است نه زمین، تفسیر درستی نیست، چون ماده قانونی دارد.
جعفری بیان کرد: تالاب‌های امیرکلایه، شور و شیرین میناب، طشک و بختگان در فارس، هورالعظیم و شادگان در خوزستان، قره قشلاق، قوری گل، آلاگل، الماگل و اجی گل در گلستان از مهمترین تالاب‌هایی هستند که به نام وزارت نیرو سند میخورند.
او اضافه کرد: تا الان حدود ۴۲ تالاب را تعیین بستر و حریم کردیم. تمام این نقشه‌ها به سازمان ثبت داده شده و این فرآیند‌ها در دست پیگیری است که سازمان ثبت سند تالاب‌های دیگر را هم برای وزارت نیرو صادر کند. اینکه چرا یکباره تالاب انزلی با حساسیت مردمی و رسانه‌ای رو به رو شد، علت برای من هم خیلی مشخص نیست.
معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق بودجه شرکت مدیریت منابع آب ایران افزود:تامین و حفاظت تالاب‌ها تنها به عهده وزارت نیرو نیست بلکه تمامی دستگاه‌های مرتبط است، ما نمیتوانیم برای هر رودخانه و یا تالاب‌ها پلیس بگذاریم تنها راه جلوگیری از این منابع نظارت تمامی دستگاه‌های زیربط است.
جعفری ادامه داد:هیچ کسی حق دخل و تصرف به اراضی ملی و تالاب، رودخانه و ... را ندارد به طوری که این‌ها به نام حکومت اسلامی و نیابتی به نام وزارت نیرو است.
گلایه ای مردم بومی از وضعیت تالاب انزلی
پس از پرسش و پاسخ‌هایی که با ۳ سازمان داشتیم تصمیم به بازدید میدانی از تالاب انزلی گرفتیم، به شهرانزلی سفر کردیم. شهری که دارای یکی از مهمترین تالاب‌های کشور است، تالابی که اکنون بخشی از تالاب در خشکی کامل و بخش دیگر به عمق ۳۰ سانتیمتری آب رسیده است.
برای درک بهتر ماجرا به سراغ مردم محلی و بومی شهر انزلی رفتیم، ابتدا با علی آقا که یکی از قایقرانان اسکله انزلی بود صحبت کردیم.
علی آقا گفت: متاسفانه چند سالی است با مشکل کم آبی روبرو شده ایم و روسوبات تمامی مسیر‌ها را خشک کرده است و این امر باعث وارد شدن ضربه به کف قایق و موتور قایق میشود.
با صحبت‌هایی که با علی آقا داشتیم متوجه شدیم از ۱۹۳ کیلومتر، فقط ۳ کیلومتردر تالاب قابل تردد است. در فصل گردشگری نمیتوانیم در همه مسیر‌ها تردد کنیم، و همین امر موجب کم شدن مسافر و کم شدن درآمدمان شده است.
او گفت در گذشته مسیر قایق‌ها جدا بود، اما اکنون با بیل مکانیکی قسمتی را باز کرده اند و قایق‌ها به ناچار در کنار هم تردد میکنند و ممکن است با هم برخورد کنند، همچنین وجود پل محیط زیست با پایه‌های موازی و ستون‌های زیاد در مسیر باعث تصادف قایق‌ها میشود.
همچنین علی آقا در مورد وضعیت ماهیگیری گفت: اکنون دیگر ماهی در تالاب وجود ندارد و با وجود فاضلاب، گازوئیل و رسوبات دیگر اکسیژنی برای ماهی‌ها باقی نمی‌ماند و همان قشر ضعیف هم از ماهیگیری محروم شده اند.
مقايسه تالاب از سال ٧٢ تا ١٤٠٠
علی آقا که دلش خیلی پر بود گفت: روزگاری این تالاب عمقش بیش از ۴ متر بود و آب آنقدر تمیز بود که از این آب میخوردیم، ولی اکنون به دلیل وارد شدن فاضلاب‌ها و لایروبی نکردن عمق آب کم شده، سال هاست دستگاه‌های لایروب کنار اسکله پارک شده اند، اما فعالیتی انجام نمیدهند، مهمترین چیزی که تالاب را نجات میدهد لایروبی است در زمان گذشته تالاب پر آب و زیبا بود و محل رویش گل نیلوفر بود، نیزارهایش محل سکونت پرندگان بود، اما اکنون با خشکی تالاب گل نیلوفری وجود ندارد و نیزار‌ها محل سکونت شغال‌ها و حیوانات درنده شده و در فصل گرما از شدت بوی بد تالاب نمیتوان در آن یا اطرافش تردد کرد.
بار‌ها مسئولین و رسانه‌ها برای بازدید آمده اند، اما هیچ فایده‌ای نداشته، اما باز امید داریم این تالاب را حفظ کنند.
پس از شنیدن صحبت‌های غم انگیز علی آقا به او گفتیم که آیا میدانید سند تالاب انزلی را به نام وزارت نیرو منتقل کرده اند که با شوکه شدن او روبرو شدیم و پس از چند لحظه سکوت گفت: این تالاب بین المللی است و من ۲۷ سال است در این تالاب قایق سواری میکنم هر ساله هزاران نفر از سراسر دنیا برای بازدید این مکان توریستی می‌آیند چطور این اتقاق افتاده؟ مگر تالاب یک ملک مردمی نیست؟ و با ناراحتی با ما خداحافظی کرد و رفت.
برای شنیدن مشکلات بیشترمردم سراغ یکی از پیشکسوتان این شغل رفتیم.
آقا مسلم مرد ۶۵ ساله و مهربانی که با زبان شیرین گیلکی با ما سخن میگفت از ماهیگیران و قایق رانان قدیمی تالاب بود. او گفت ۴۷ سال است از این راه کسب درآمد میکنم شغل اصلی من ماهیگیری است که در تابستان با قایق مسافر کشی هم میکنم هم اکنون پسرم سبحان دانشجوی دکترا است و در حال قایق رانی در تالاب است.
او گفت: اکنون مسافر خیلی کم شده و این مسئله روی درآمد ما تاثیر مستقیم گذاشته و با این گرانی‌ها مخصوصا در تجهیزات قایق‌ها ما با سیلی صورت خود را سرخ میکنیم و دلیل اصلی اش هم خشک شدن تالاب است.
آقا مسلم گفت: ۱۱ رودخانه از بالادست وارد تالاب می‌شوند که این رودخانهها حاوی رسوبات زیادی هستند و هرساله با جمع شدن رسوبات و لایروبی نکردن دیگر چیزی از عمق تالاب باقی نمانده است.
او هم صحبت‌های علی آقا را تکرار میکرد و میگفت روزگاری عمق آب تالاب بیش از ۶ متر بود و علاوه بر شنا کردن و ماهیگیری از آب تالاب هم میخوردیم، اما اکنون به محض ریختن آب بر روی دست بلافاصله پوست دانه میزند؛ و اگر ماهی درون تالاب وجود داشته باشد قابل خوردن نیست.
از مشکلات دیگری که آقا مسلم اشاره کرد، احداث موج شکن‌های جدید و غیر اصولی در دریا و ورودی تالاب‌ها و احداث سکو‌های نفتی بود درآخر با شنیدن همه مشکلات، اما باز هم امیدوار بود و گفت با امید در انتخابات شرکت کرده ام و امید دارم که دولت جدید تالاب را احیاء کند.
برای صحبت کردن با پسر آقا مسلم با قایق راهی قلب تالاب انزلی یعنی سرخانکل شدیم در طول مسیر تعداد کمی ماهیگیر را هم دیدیم که میگفتند پس از ۶ ساعت انتظار هنوز ماهی نگرفتند و بسیاری از شرایط فعلی گله داشتند. همچنین در مورد انتقال سند تالاب به نام وزارت نیرو هم از آن‌ها پرسیدیم که اطلاعی از این قضیه نداشتند و میگفتند این کار از نظر شرعی ایراد دارد. خلاصه با طی کردن مسیر سبحان را دیدیم، او هم مانند پدرش بسیار مهربان بود و دقدقه تالاب را داشت که کار را تعطیل کرد و به استقبال ما آمد.
سبحان گفت: یکی از دلایل خشک شدن تالاب انزلی احداث موج شکن‌های جدید در دل دریاست که باعث برهم خوردن توازن آمد و شد آب شده است.
او گفت: از کودکی درتالاب بزرگ شده ام و این شغل را از پدرم آموخته ام، جز ما ۴ هزار سرپرست خانوار دیگر هم با قایق در تالاب از این راه کسب درآمد میکنند اگر میانگین هر خانواده را ۴ نفر قرار دهید، یعنی ۱۶ هزار نفر از این تالاب روزی میخورند و این رقم برای جمعیت ۱۴۰ هزار نفری بندر انزلی بسیار زیاد است. بحث صید و ماهیگیری که کاملا از بین رفته است و فقط همین بحث گردشگری باقی مانده که در صورت خشکی کامل تالاب بخاطر فقر شدید مالی خیلی‌ها نابود می‌شوند.
او گفت سال هاست مردم و رسانه‌ها میگویند تالاب در حال خشک شدن است، اما هیچ طرح عملیاتی برای احیای تالاب‌ها صورت نگرفته، بعضی از مسئولینی که به بازدید از تالاب می‌آیند انتظار دیدن زمین فوتبال را دارند، اما همین که عمق آب از ۶ متر به ۲۰ سانتی متررسیده یعنی تالاب خشک شده است.
سبحان ادامه داد: تالاب انزلی امروز تبدیل به یک بیمار سرطانی شده که به جای احیاء پا روی تنفس او گذاشته اند، تالاب میتواند خود را احیاء کند، اما با ریختن فاضلاب‌های صنعتی و شهری رشت و انزلی به درون تالاب و سد سازی بر سر رودخانه‌های منتهی به تالاب مجالی برای احیاء باقی نمانده است.
سبحان گفت: به دلیل خشکی تالاب دیگر در فصل کوچ شاهد پرندگان مهاجری که از سیبری به انزلی می‌آمدند نیستیم.
او ادامه داد اکنون میشود با یک شوک به تالاب حداقل برای چند سال آن را زنده نگه داشت، اما با شرایط فعلی شاید عمر تالاب به سال بعد هم نرسد.
بعد از شنیدن صحبت‌های مردم بومی برای بررسی دقیق‌تر به سراغ تعدادی از کارشناسان و فعالین محیط زیست موسسه موج شکن رفتیم و در مورد وضعیت کنونی تالاب انزلی به صورت تخصصی با ریاست مجموعه، میلاد سلطانی صحبت کردیم.
ابتدا فیلم صحبت‌های مردم را به ایشان نشان دادیم و پس از شنیدن صحبت‌های مردم گفت: مردم بومی آگاه هستند و بر اساس مشاهدات و تجربیات عواملی را مطرح میکنند، اما متاسفانه هیچوقت کارشناسی و مطالعات دقیقی در رابطه با خشک شدن تالاب انزلی نشده است، یک ستاد احیایی برای تالاب تشکیل شده بود که فقط روز‌های پنجشنبه جلسه‌ای را برگذار می‌کردند و اتفاق خاصی را برای احیائ تالاب رقم نزدند.
سلطانی ادامه داد: قطعا مجموعه‌ای از عوامل در خشک شدن تالاب دخیل هستند که مهمترین آن بخش عامل انسانی است. قصور در مسئولیت باعث ایجاد شدن این شرایط شده است، سازمان‌ها باید پاسخگو باشند که چه کاری برای تالاب انزلی انجام داده اند.
سلطانی ادامه داد: به طور کلی خشکی تالاب به ۲ بخش طبیعی و غیر طبیعی تقسیم میشود که در تالاب‌های همجوار دریا بحث عوامل انسانی مانند تغییر کاربری غیر مجاز، سد سازی بر سر رودخانه‌های منتهی به تالاب‌ها، ساخت موج شکن‌های غیر اصولی در ورودی تالاب‌ها، ورودی فاضلاب‌های شهری و صنعتی، ورود گونه‌های مهاجم و غیر بومی، عدم تخصیص حق آبه تالاب‌ها، ورود سموم و کود‌ها شیمیایی، برداشت بی رویه از منابع آبی، پر رنگ‌تر است
سلطانی افزود: تالاب انزلی پس از دریاچه ارومیه از مسائل اصلی محیط زیستی در دولت فعلی بود، سال‌ها فریاد زدیم ابتدا بودجه احیائ تالاب در سال ۹۶ زیر ۹ میلیارد تومان بود که با پیگیری فعالین محیط زیست صدای تالاب شنیده شد و بودجه‌ی احیای تالاب نزدیک به ۱۰۰۰ میلیارد تومان رسید، و پروژه‌ای با عنوان بایوجمی برای احیای تالاب معرفی شد که ابتدا خوشحالی مردم و فعالین محیط زیست را به همراه داشت، اما پس از گذشت مدتی و پیگیری کارشناسان محیط زیست متوجه سمی بودن و سرطان زا بودن محتویات ماده بایوجمی شدند که با وجود مخالفت با اجرای آن پس از اجرای آزمایشی این طرح در ۵۰ هکتار پروژه متوقف شد، حال سوال اینجاست چرا این بودجه که به احیائ تالاب تخصیص داده شده بود پس از توقف پروژه مخرب بایوجمی در اختیار تالاب قرار نگرفت.
این فعال محیط زیست افزود: تصاویر هوایی منتشر شد از سال ۷۳ به بعد که تالاب به طور کامل در حال خشک شدن است و ممکن است برای گزارش بعدی به انزلی بیایید همین عمق کم هم کامل خشک شده باشد.
همچنین سلطانی در مورد سد سازی‌های بی رویه افزود: سد لاسک یکی از عوامل خشک شدن تالاب انزلی است که به بهانه‌ی جلوگیری از ورود رسوبات از بالا دست به تالاب بر سر یکی از روخانه‌های اصلی منتهی به تالاب ساخته شد و تنفس تالاب انزلی را قطع کرد، تلاش‌های زیادی را برای توقف کلنگ زنی این پروژه انجام دادیم که موفق هم شدیم، اما پس از مدتی کوتاه باز این سد ساخته شد و اکنون در مجلس هم برایش بودجه تعریف شده.
همچنین او اضافه کرد: همکاری‌های خوبی در قوه قضایه اتفاق افتاد که پس از سفر حجت السلام منتظری دادستان وقت به شهر انزلی و بازدید از پروژه بایوجمی این پروژه را لغو کرد، و حال امیدوارم که در مرداد ماه پس از به روی کار آمدن دولت جدید در بحث بازگشت مالکیت تالاب و احیای آن اقدامات خوبی انجام شود.
در آخر سلطانی در پاسخ به این سوال که با روند فعلی آیا بار دیگر شاهد دیدن قوی سپید انزلی خواهیم بود یا خیر گفت: این پرندگان با پرواز بر روی تالاب دیگر آبی برای نشستن نمی‌بینند و تا سال‌های آینده هیچ پرنده‌ی مهاجری به تالاب انزلی کوچ نخواهد کرد.
