مهر نوشت: کوه‌ها شفاف و سفیدپوش شده‌اند. ابرهای سفید آسمان آبی را نقش زده‌اند، و دسته بزرگی از پرندگان تصویر زیبای زمینه را هاشور می‌زنند. مدت‌هاست تهرانی‌ها با چنین تصویری از پایتخت بیگانه شده‌اند. حالا نام تهران با ذرات معلق زیر ۲.۵ میکرون، دی اکسید نیتروژن، آلودگی‌های گوگردی، بوی بد، آسمان خاکستری و کمیته اضطرار گره خورده است. رسانه‌ها صحبت از فرهنگسازی و رسالت شهروندی می‌کنند و مردم در پی اخبار روز به روز تعطیلی‌ها هستند. کارشناسان از سوخت آلوده، خودروهای غیر استاندارد، صنایع متخلف، و وارونگی هوا سخن می‌گویند؛ اما به راستی عامل آلودگی هوای این روزها کدام است؟ چه اندازه از این وضعیت سهم مردم است؟ مردم برای رفع این معضل چه می‌توانند بکنند؟
آتش آلودگی هوا از کدام گور بلند میشود؟
بسیاری از کارشناسان متهم ردیف اول را سوخت غیراستاندارد می‌دانند. برخی، روزهایی از سال ۱۳۹۱ را یادآور می‌شوند که بنزین موسوم به پتروشیمی میزان بنزن موجود در هوا را به ۶۰۰ رسانده بود، ۱۲۰ برابر حد مجاز. موضوعی که البته مردم به وضوح کوچک‌ترین سهمی در آن یا راه مقابله‌ای با آن ندارند. معاون پایش و نظارت اداره کل محیط زیست استان تهران در این باره می‌گوید: ما سوخت را به طور مستمر پایش و کیفیت آن را اندازه‌گیری می‌کنیم. از ابتدای سال ۲۵ روز هوای پاک داشتیم و بنزین داخلی هم از پارسال توزیع میشود و در یک ماه اخیر اتفاق تازه‌ای نیافتاده است. بنابراین دلیل اصلی آلودگی کنونی نمی‌تواند این باشد.
محمد رستگاری در پاسخ به اینکه آیا نتیجه پایش‌های کیفیت سوخت توزیعی در دو ماه اخیر با پیش از آن یکی بوده یا نه می‌گوید: آخرین پایش ما در همین یکی دو ماه اخیر بوده اما هنوز نتایج آن به دست ما نرسیده است. با این حال تغییر فاحشی در کار نیست و ما باز هم در برنامه می‌گذاریم که برای روشن شدن موضوع سوخت توزیعی را مجدداً پایش کنیم.
متهم بعدی آلودگی خودروهای تک‌سرنشین هستند و راه حل مقابله با آنها طرح زوج و فرد از درب منازل یا طرح‌های مشابه دیگر در زمان تصدی پورسیدآقایی معاون پیشین حمل و نقل شهرداری تهران بوده است. جدای از آنکه طرح‌های تازه پورسیدآقایی هیچ تأثیری بر کاهش آلودگی هوا نداشته است، پژوهش‌ها نشان میدهد طرح زوج و فرد از درب منازل نیز نمی‌توان تأثیر مثبتی بر آلودگی هوا بگذارد.
آن‌گونه که اندیشکده سیاست گذاری صنعتی امیرکبیر اعلام کرده است افزایش محدوده طرح زوج و فرد به درب منازل به علت کاهش تردد شهروندان با خودرو سواری، گرایش به حمل و نقل عمومی و از جمله اتوبوس‌ها را افزایش میدهد اما واقعیت آن است که میزان تولید ذرات معلق خودروهای سواری ۱.۴ درصد است در حالی که اتوبوسهای شهری ۱۲.۶ درصد از تولیدات ذرات معلق را برعهده دارند. با توجه به آلایندگی بسیار بیشتر اتوبوسهای حمل و نقل عمومی در مقایسه با خودروهای سواری، تولید ذرات معلق که موثرترین آلاینده شهر تهران است افزایش خواهد یافت که نتیجه آن آلودگی بیش از پیش هواست.
به بیان دیگر شهروندی که خودروی غیراستاندارد آلاینده را به قیمتی گزاف خریداری کرده اما به دلیل طرح زوج و فرد حق مالکیتش بر خودرو را نیز عملاً از دست داده و در بسیاری از روزها امکان استفاده از آن را ندارد، با استفاده از حمل و نقل عمومی هم نمی‌تواند کمکی به رفع مشکل آلودگی هوا بکند.
آن‌گونه که شهربانو امانی عضو شورای اسلامی شهر تهران اعلام کرده سهم خودروهای سواری در آلودگی کنونی شهر تهران تنها سه درصد است؛ اما حتی اگر سهم صرفاً سه درصدی خودروهای سواری را در نظر نگیریم، شهروندان برای رفع مشکل آلایندگی خودروهایشان چه قدمی می‌توانند بردارند؟ راه حل این موضوع در قطعه‌ای است که بین خروجی موتور و اگزوز خودروها نصب میشود. وظیفه کاتالیست دریافت آلاینده‌هایی همچون ناکس و مونواکسیدکربن است و تبدیل آن به نیتروژن، اکسیژن و دی اکسید کربن و آب، که مواد تشکیل‌دهنده هوای طبیعی هم هستند.
مشکل اینجاست که این قطعه حساس و گران قیمت به سادگی از کار می‌افتد اما این موضوع تنها در معاینه فنی مشخص میشود که با لابی خودروسازان تنها زمانی ضروری است که چهار سال از تولید خودرو و البته دو سال از ضمانت خودرو توسط کارخانه گذشته باشد. یعنی شهروندان زمانی متوجه از کارافتادن کاتالیست و آلاینده بودن خودرو می‌شوند که کارخانه دیگر وظیفه‌ای نسبت به آن ندارد و شهروند باید هزینه تأمین این قطعه گران‌قیمت را از جیب خود بپردازد و از آنجا که نبود کاتالیست تأثیری در عملکرد حرکتی خودرو ندارد، قاعدتاً کسی این هزینه را به جان نمی‌خرد. به این ترتیب علاوه بر سوخت نامناسب و حمل و نقل عمومی آلاینده، مسئولیت خودروی بی‌کیفیت و دودزا هم نه با شهروندان که با همان دولتی است که انحصار تولید و سهم بزرگی از بازار خودرو را در اختیار دارد و همان دولتی که صنایع فرسوده و آلاینده‌اش سهم بعدی را در آلودگی هوا دارند و باید نوسازی شوند، اما زور سازمان محیط زیست به آنها نمی‌رسد چون مالکشان که دولت باشد از نظر جایگاه سازمانی یک پله بالاتر از این سازمان هستند: رئیس سازمان محیط زیست، معاون رئیس دولت است. جمله‌ای بدیهی و ساده که به روشنی توضیح میدهد چرا قانون هوای پاک یا اساسا هیچ قانون محیط زیستی دیگری اجرا نمی‌شود.
شهر را تخلیه کنیم؟ شهر را تخلیه نکنیم؟
وضعیت آلودگی هوای تهران وقتی نگران‌کننده‌تر شد که رسانه‌ها در خبری از پیروز حناچی شهردار تهران سخنانی نقل کردند مبنی بر لزوم تخلیه شهر تهران در صورت تداوم آلودگی‌ها به دلیل بالاتر رفتن شاخص آلودگی هوای تهران از عدد ۲۰۰. خبری که پس از تکذیب توسط مرکز ارتباطات شهرداری، ویدیوی آن هم در رسانه‌ها منتشر شد و جای شک و شبهه باقی نگذاشت.
اما به راستی چه اندازه سخنان شهردار تهران درست بود؟ آیا واقعاً شاخص آلودگی هوای تهران به بیش از ۲۰۰ رسیده و پایتخت ۱۰ میلیونی (که با در نظر داشتن شاغلان پایتخت که خارج از تهران سکونت دارند و روزها به تهران می‌آیند باید ۱۰ میلیون نفر هم به جمعیت آن اضافه کرد) باید تخلیه شود؟
شاخص کیفیت هوا در واقع عددی است که بیانگر توزیعی کیفیت هواست. یعنی با توجه به غلظت آلاینده هایی که در هوا اندازه‌گیری می شود برای هر آلاینده شاخص تعریف می کنند تا مشخص شود کیفیت این هوایی که شهروندان تنفس می‌کنند چه اثرات بدی روی بدن دارد. میزان تاثیرگذاری این اثرات هم اغلب ۲۴ ساعته است. یعنی محاسبه شده که اگر یک شهروند به مدت ۲۴ ساعت در معرض این آلاینده ها قرار بگیرد چه اثراتی روی سلامتی او خواهد داشت. البته آلاینده‌هایی همچون منوکسید کربن را هم داریم که بازه تاثیرش ۸ ساعته است یا حتی دی اکسید گوگرد و ازن که بازه تاثیر یک ساعته دارند اما آلاینده اصلی در شرایط کنونی تهران ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون است که شاخص آن را ۲۴ ساعته محاسبه می‌کنند و ملاک تاثیرگذاری بر سلامت افراد در آن غلظت لحظه‌ای نیست.
پس ازبررسی میزان تأثیر غلظت‌های مختلف دامنه‌هایی هم برای هر آلاینده تعریف شده است. یعنی اگر میزان غلظت ذرات از ۰ تا ۱۲ میکروگرم بر مترمکعب باشد شاخص معادلش می شود صفر تا ۵۰ در شاخص کیفیت هوا که هوای پاک تعریف میشود. به همین شکل اثر غلظت‌های مختلف ذرات در هوا را بر بدن بررسی کرده و طبقه‌بندی کرده‌اند و به این ترتیب طبقه‌بندی مطرح شده نه محیط زیستی که یک طبقه‌بندی بهداشتی است. بر این اساس شاخص صفر تا ۵۰ پاک، ۵۱ تا ۱۰۰ قابل قبول، ۱۰۱ تا ۱۵۰ ناسالم برای گروه‌های حساس (شامل سالمندان، کودکان، زنان باردار و بیماران قلبی و ریوی)، ۱۵۱ تا ۲۰۰ ناسالم برای همه گروه‌ها، ۲۰۱ تا ۳۰۰ بسیار ناسالم و بالای ۳۰۰ خطرناک تعریف شده است.
معاون پایش و نظارت محیط زیست استان تهران درباره اینکه آیا شاخص بالای ۲۰۰ به معنای ضرورت تخلیه شهر است یا نه توضیح میدهد: بر اساس این طبقه‌بندی یعنی اگر یک فرد سالم هم به مدت ۲۴ ساعت در معرض آلاینده‌های بالای شاخص ۳۰۰ قرار بگیرد برایش خطرناک خواهد بود یعنی احتمال حملات قلبی و مشکلات ریوی و ... برای او بالا می‌رود نه اینکه فرد فوت کند.
رستگاری با اعلام اینکه اساساً چیزی به نام تخلیه شهر به دلیل انباشت آلاینده‌های رایج نداریم تصریح میکند: همین الان شهرهایی از جهان را داریم که تعداد خیلی زیادی از روزهای سال شاخص آلایندگی‌شان بیشتر از ۳۰۰ است. در چین و هند شهرهایی وجود دارد که به تعداد خیلی خیلی زیاد روزهایی با شاخص بالای ۲۰۰ دارند و در هیچ کدام از این شهرها هم شهر را تخلیه نمی کنند.
وی هشدار میدهد: البته تاکید می‌کنم که این اعداد برای سلامتی مضر هستند و باید روش‌هایی را به کار ببریم که افراد کمتر در معرض آلودگی باشند. یکی از دلایلی که در بعضی از روزها با عدد ۱۵۰ ما مدارس را تعطیل می کنیم این است که کودکان آسیب‌پذیرند و حساسیتشان بیشتر است و ما تعطیلشان می‌کنیم. یا با اعداد بالاتر حتی ممکن است دانشگاه‌ها و ادارات را هم تعطیل کنیم اما اصلا چیزی به نام تخلیه شهر به دلیل آلودگی هوا وجود ندارد.
معاون پایش و نظارت محیط زیست استان تهران تأکید میکند: تخلیه شهر صرفا در مواقع بحران‌های ناشی از گازهای آلاینده خطرناک ممکن است. مثلاً اگر یک کارخانه مواد شیمیایی در یک شهری باشد و این کارخانه منفجر شود به دلیل انتشار گازهای سمی و کشنده قطعا باید آن منطقه تخلیه شود. مثل اتفاقی که در هند رخ داد و تعداد زیادی هم کشته بر جای گذاشت. اما برای آلودگی شما باید تصمیماتی بگیرید که افراد کمتر در معرض آلودگی قرار بگیرند.
شاید یک نفر تصمیم بگیرد که چون هوا آلوده است من یک هفته مرخصی می‌گیرم و به مسافرت می‌روم اما این به این معنی نیست که کل شهر مرخصی بگیرند و به مسافرت بروند. با این حال مهم است که شهروندان فعالیت‌های ورزشی به هیچ عنوان در سطح شهر نکنند یا در فضای باز قدم نزنند و کارهایی که نیاز ضروری نیست را همان روز انجام ندهند. معمولا از این دست اقدامات باید انجام شود. به هر حال آلودگی هوا با همین اعداد معمول هم روی سلامت شهروندان اثرگذار است ولی نیازی به تخلیه شهر و اقداماتی از این جنس وجود ندارد. در شهرهایی همچون پکن شاخص آلودگی حدود ۵۰۰ هم رایج است و خیلی اتفاق می‌افتد و تخلیه هم انجام نمی‌شود.
واقعیت آن است که تخلیه جمعیت بیش از ۱۰ میلیونی پایتخت عملاً ممکن هم نیست و همه شهروندان و شاغلان در تهران از اثرات آلودگی متاثرند.
عامل آلودگی هوای تهران هر چه که باشد، نتیجه رفتار شهروندان نیست و راه حل دولت‌ها هم برای رفع آن تا کنون تنها توکل به باد و باران و ناپایداری هوا بوده است. آن‌گونه که سازمان هواشناسی در اطلاعیه‌ای اعلام کرده از فردا پنج‌شنبه تا اواسط هفته آینده خبری از ناپایداری هوا نیست و هر خودرو، اتوبوس، یا کامیونی که از فردا در پایتخت تردد کند آلاینده‌هایش در هوای تهران باقی خواهد ماند و روز به روز انباشته‌تر میشود. به این ترتیب می‌توان شنبه تا دوشنبه‌ای بسیار آلوده را انتظار داشت که روشن نیست با توجه به تعطیلی‌های اخیر امکان تعطیلی دوباره هم فراهم باشد.
هر چقدر هم که شهروندی مسئولیت‌پذیر و پایبند به قواعد محیط زیست باشید، در زمستان باید شوفاژخانه یا بخاری‌های خانه و محل کار را روشن کنید و گاهی هم نیاز به جابه جایی در سطح شهر دارید. در بازار دولتی و انحصاری خودرو راهی جز سوار شدن خودروی آلاینده و سوزاندن سوخت نامناسب ندارید.
اگر هم دولت موقتاً با طرح زوج و فرد اجازه استفاده از خودروی آلایندهای که به قیمت گران خریده‌اید را به شما ندهد باید سوار تاکسی یا اتوبوس بسیار آلاینده شوید. به این ترتیب اگرچه در مساله آلودگی هوا دولت تمام قد مسئول است اما فراموش نکنید که آلاینده‌ها برای اثرگذاری بر سلامت فرزندان شما کاری به اینکه چه کسی مسئول است ندارند. اگر کودکانتان را دوست دارید دستشان را بگیرید و از تهران ببرید. اگر هنوز هم فکر می‌کنید دولت علاقه خاصی به سلامت شما و کودکان شما دارد توصیه وزیر پیشین بهداشت به شهروندی را به یاد بیاورید که باید فیزیوتراپی میکرد و اکنون مدتی از مرگش گذشته است.
