«حقِ حق داشتن»

نویسندگان: استفانی دگویر، آلیستر هانت، لیدا ماکسول، ساموئل موین و آسترا تِیلور

ترجمه: حسین پیران

ناشر: فرهنگ نشرنو، چاپ اول 1397

172 صفحه

*****

کتابِ خوب، کتابی است که دریچه های حقیقت را به شاهراه تفکر و اندیشه ی ما باز می کند. دریچه هایی که اگر گشوده شوند، نه تنها ما را با جهانی که در آن زندگی می کنیم آشنا می کنند، بلکه جایگاه و نقشِ ما را در زمینِ حقیقت مشخص می کنند. از اینرو کتابِ خوب، کتابی است که علاوه بر پروسه ی آگاهسازی انسان، او را از وضعیت کلی او آگاه کند. وضعیتی که در صورت شناختِ بهتر آن، به سمتِ پیشرفتِ دانش و اثرگذاری بیشتر او بر جهانِ پیرامون خویش، می انجامد. با چنین معیاری برای شناختِ یک اثرِ خوب، این کتاب می تواند با عنوانِ یک کتابِ خوب و اثرگذار و روشن کننده، نامیده شود.

زندگی انسانها، با مساله‌ی "حق و حقوق" پیوند جاودانه دارد. تاریخ شاهد و گواهی است که نشان می دهد انسان همواره در سرتاسرِ تاریخِ خود، در مقابل دو امرِ مهم قرار گرفته است: ابتدا از دست دادنِ حق وحقوق خویش و دیگری تلاش در جهتِ بازپس گیریِ آن. بنظر می آید تاریخ انسان، تاریخِ مبارزه برای بازپس گیری حقی است که یا از او ستانده شده است و یا به او تعلق نگرفته است. اما چه عاملی منجر می شود که "حق" بعنوان مساله ی حیاتی انسان اینچنین مورد توجه و مطالبه قرار میگیرد؟ بنظر می آید هیچ دوره ای از تاریخ را نمی توان یافت که در آن انسان، از خطرِ بزرگِ "بی حقی" در رنج نبوده باشد. حکومتها، پادشاهی ها، زیاده خواهی ها و جنگ ها، بعنوان تهدیدی علیهِ موقعیتِ انسان و به طور اخص، جایگاهِ حقوقِ فردی و ذاتیِ او بوده اند و علتِ مهمی در پیدایش قوانین بشردوستانه تلقی می شوند. بدنبال آن، در عصر حاضر، پدیده ی مهاجرت و قرار گرفتن قشر بزرگی از مردمان جهان در طبقه ی آوارگان و بی خانمان ها و پناهجویان، مساله ی بزرگی را پیش رویِ نظریه پردازان علوم سیاسی و اجتماعی قرار داده است: "حق حیات و آزادی و سعادت" که بعنوان پاشنه ی آشیل "حقوق بشر" اهمیت ویژه ای پیدا کرده است.

کتاب حاضر، با طرح مباحث ساختارشکنانه و رادیکال به تحولات سیاسی در جهان و ظهور مکاتب نولیبرال و نومحافظه کار، در تلاش برای بررسی اثری مهم و اساسیِ "ریشه های تمامیت خواهی" اثر فیلسوف شهیر آلمانی، "هانا آرنت" می باشد. فیلسوفی که به نظریه پردازی رادیکال و پسامدرن شهرت دارد. زندگیِ او در هجده سال آوارگی و بدون تابعیت و سپس گریختن از دوزخِ جنایات هیتلر به پاریس و حبس در جنوب فرانسه بعنوان اتباع دشمن و در نهایت فرار از اردوگاه و پناهجویی به سرزمین آمریکا، منجر به نگارش این کتاب عظیم و برجسته شد.  از نظر او "دنیا هیچ چیز مقدسی در صرف انسان بودن یک شخص نمی دید". او در کتاب خود با اشاره به اینکه حقوق بشر نتوانسته است اصلی را که بر آن اساس پایه گذاری شده است به نتیجه برساند، تنها راه نجات وضعیت انسان های بیرون افتاده از دایره ی حق را در بررسی و بازپس گیریِ "حقِ برخورداری از حقوق" می داند. او می گوید:

"ما از وجود مفهومی به نام حق برخورداری از حقوق (به معنای اینکه هرکس بنا بر افعال و افکارش داوری خواهد شد و نه بر برحسب قوم و نژاد و غیره) و مفهوم دیگر یعنی حق تعلق به نوعی جامعه ی سازمان یافته، زمانی آگاه گردیدیم که ناگهان با میلیون ها انسان مواجه شدیم که این حقوق را از دست داده بودند و به لحاظ اوضاع و احوال جدید در جهان، قادر به بازپس گیری حقوق نبودند."

به دلیل اهمیت موضوع در جهانِ معاصر، چند تن از محققان و متفکران برجسته، به بررسی اندیشه های آرنت و احیای تئوری او مبنی بر "حق برخورداری از حقوق" پرداخته اند و کتاب حاضر را با عنوانی به نگارش درآورده اند که می تواند بعنوان پرسشی مهم و اساسی برای پرداختن به پدیده ی مهاجران بی تابعیت و بی خانمان های محروم از قانونِ حمایتی، گام بزرگی را به سمت بهبود اوضاع کنونی بردارد.

حسین پیران، مترجم کتاب، مقدمه ای بسیط و پر ارزشی بر کتاب نگاشته است. با مطالعه ی این مقدمه می توانید به ساختار کلی کتاب پی برده و چراییِ بوجود آوردن چنین اثری را نزد نگارندگان آن بیابید. او علاوه بر توضیح درباره ی این اثر، به جایگاه تاریخی انسان بعنوان ملت و امت در تاریخ یونان و اسلام و مسیحیت اشاره کرده است. اشاراتی که می تواند پاشنه ی آشیلی برای تحقیقات بعدی پژوهشگرانی باشد تا مساله ی حقوق بشر و بالاخص، حق برخورداری از حقوق را در خاورمیانه و کشورهای اسلامی را مورد توجه قرار دهند.

هر کدام از نویسندگان کتاب، بر اساس هدفِ پژوهش و بررسی دقیقِ تئوری هانا آرنت، مبنی بر "حق برخورداری از حقوق"، بخشی از آن را با توجه به رویکردهای مشخص آن به عهده گرفته اند. به همین سبب کتاب به پنج بخش تقسیم شده است که در بخش اول مفهومِ "حق" را تحلیل و معناسازی میکند و به توصیف و توضیح درباره ی مفهوم حق به طور کلی و نزد هانا آرنت به طور اخص می پردازد. در این بخش با "حق اکتساب، توصیفی از فرانک میشلمن"، و رویکردِ "سیلا بن حبیب، تئورسین سیاسی" و همچنین معرفی انواع متعارفی از حقوق بعنوان "کنش رفتاری و کنش گفتاری و کنش اعلامی" که مبنای ایجاد انواع حق می باشند، آشنا خواهید شد. مساله ی اصلی این بخش این است که وقتی از حق می گوییم، از چه می گوییم و زمانی که طالب حق ایم، چه چیزی را طلب می کنیم. مبحث دیگر این بخش پرداختن به این امر است که شخص بی تابعیت، در تعریف از حق، چه جایگاهی دارد و آیا می تواند ادعای بازپس گیری حق خویش را داشته باشید یا خیر. ریشه های تاریخی و مبنای شکل گیری حقوق در کشورها از چه زمانی و بر اساس چه پیش فرضی شکل گرفته است و تاثیر آن بر مواجهه ی انسان در برابر حقوق از دست رفته اش، مورد مداقه قرار گرفته است. اما نکته ی مهمی که در این قسمت از کتاب نقش مهمی دارد، علتِ نگارش چنین کتابی است، یعنی "وضعیت فعلی ما" که " دست کم به اندازه ی زمانه ی هانا آرنت خطیر به نظر می رسد"، چرا که به زعم آرنت "حقوق بشر برای افرادی که از حمایت رسمی یک دولت ملی محروم شده اند، حاوی هیچ گونه ابزار حمایتی خاصی نیست."

در بخش بعدی کتاب با عنوان "برخورداری از" به این نکته می پردازد که درخواست حقِ برخوردار شدن، از حقوقِ انسانی خود، آیا بالذات امکان پذیر است یا خیر، و انسانِ "حق مدار" چگونه انسانی است. در این قسمت خواننده، به درک کاملی از چراییِ مبارزه برای احقاق حق از دست رفته می رسد و می تواند علت پیدایش سازمان های حمایت از حقوق انسانی و اجتماعی و اخلاقی را به خوبی درک کند و به اهمیت وجودی آنها پی ببرد.

ساموئل موین، در بخش سوم کتاب به بررسی مفهومی و پدیدارشناسانه ی "حقوق" می پردازد. کلیت مباحثی که در کتاب عنوان شده است در این بخش به هم پیوسته است و ساختار واحد و قابل فهمی را ارائه می دهد و نکات ارزشمندی را درباره ی فلسفه ی وجودیِ حقوق در فرهنگ ها و سده های مختلف خواهید فهمید. در سرفصل بعدی کتاب، یعنی "دارندگان حق" به مرکزِ بحث میرسیم؛ با این موضوع که چرا حقوق بشر، نزد آرنت در جایگاهِ یکسانی با نژادپرستی قرار دارد: "حقوق بشر نیز مانند نژادپرستی، وضعیت سیاسی_اجتماعی افراد را ترجمان مستقیم فطرت بشری می داند. در واقع تضاد حاد میان حقوق بشر و نژادپرستی معلول موافقت پیشینِ آنهاست بر اینکه خودِ طبیعت تعیین می کند چه افرادی مشروعا مشمول حقوق اساسی انسان هستند."

نکته ای که در بخش قبل و بخش پایانی کتاب اشاره شده است، بررسی جایگاه حیوانات در موضع "حق برخورداری از حقوق" است. مساله ای که می تواند بابِ مهمی به مقوله ی حقوق حیوانات باشد و به همین سبب مورد توجه فعالان محیط زیست و حقوق حیوانات قرار بگیرد.

کتاب با مطرح کردنِ جایگاه نولیبرالیسم درجهان امروز و هشدار در ارتباط با حضور گونه ای جدید از امپریالیسم به پایان می رسد و جایگاه انسانها را در سیاست های دولتی و محروم ماندن آنها از حقوق خویش به واسطه ی "تمرکز بی امان ثروت و قدرت"، از نظر دیوید هاروی بررسی کرده و خواننده را با موقعیت حقیقی و واقعیِ خود در جهانِ امروز آشنا می کند.

مطالعه این کتاب می تواند نگاه کلی و کاملی از مفاهیمی همچون امپریالیسم جدید، نئولیبرالیسم، حقوق بشر و برتر از آن حق برخورداری از حقوق ایجاد کند و ما را در جهت فهم بهترِ موقعیت انسانهای بی تابعیت و پناهنجو و آوارگان یاری رساند و این از مهمترین نیازهای جهان امروز ماست تا همگی از رنجِ انسان های بیرون افتاده از دایره ی حق و حقوق سیاسی شان باخبر شویم و در مقابل "بی حق" شدن بایستیم. شاید روزی هم حق ذاتی و حیاتی را که از طبیعت و حیوانات گرفته شده است به آنها بازگردانیم. همانطور که " آرنت در نقد حقوق بشر یادآور شده است، دارا شدن حقوق در چارچوب جامعه و در بُعد تشکیلاتی اش، تعاملی است. یعنی برای اینکه فرد بتواند حتی یک حق را احراز کند، لازم است دیگران که در چارچوب یک جامعه ی سیاسی گردآمده اند آن حق را به رسمیت شناخته، محترم شمرده و آن را اعمال کنند."

کتابِ خوب، کتابی است که مقدمه اش همچون چراغی باشد که در مسیر راه با خود می برید تا راه را گم نکنید. کتاب خوب، کتابی است که مساله اصلی بحث را گم نکند و کتابی فربه باشد که بتوانیم کوله بار ارزشمندی از دانش را، بعد از مطالعه با خود به خانه ی اندیشه مان ببریم. کتاب خوب، کتابی است که پاورقی های ارزشمند و پربار داشته باشد تا هرجا که خواننده نیاز به فهم بیشتر مساله داشت، آنها با بیانی شفاف و کامل او را همراهی کنند. با این توضیحات می‌توان این کتاب را یک کتاب خوب خواند. کتابی که ازحق می گوید و حق دارد که توسط ما انسانها خوانده شود.