«سفر برگذشتنی»

(پا به پای ناصر خسرو بر جاده ابریشم)

نویسنده: محمدرضا توکلی صابری

ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول 1397

بهای دوره‌ی دو جلدی، 40000 تومان

****

ذات سفرنامه‌ی محمدرضا توکلی صابری بر شگفتی و اعجاب بنا شده است. این که هزار سال پس از تولد ناصرخسرو عزم سفر کنی و بخواهی هر آن راه که او رفته است و هر آن چه او دیده است را دوباره بپیمایی و ببینی، ایده‌ای جذاب به نظر می‌رسد. ایده‌ای که البته عزمی راسخ می‌طلبد و هموار کردن رنج‌ها و اتفاقات پیش‌بینی نشده‌ی بسیار را. حاصل این سفر کتابی مصور است که بناهای به جا مانده از تاریخ پرفراز و نشیب کشورها را به تصویر کشیده است و علاوه بر بیان شیوای نویسنده، عکس‌ها امکان مقایسه‌ی ذهنی فضاهای موجود را با آن چه ناصرخسرو قبادیانی دیده است فراهم می‌کند. در بررسی عکس‌ها و مقایسه‌شان با نوشته‌های ناصرخسرو، عبرتی که از «ایوان مدائن»ها گرفته بودیم بارها و بارها پیش چشم­مان زنده می‌شود.

«سفر برگذشتنی» را محمدرضا توکلی صابری در دو مجلد و هزار و شصت و شش صفحه نوشته است. کتابی که در سال 1393 برنده‌ی جایزه جلال آل احمد شد. در این که سفرنامه­‌ی ناصرخسرو یکی از زیباترین سفرنامه‌ها و از ممتازترین آثار نثر فارسی است، هیچ تردیدی نیست؛ اما چه انگیزه‌ای باعث شد که توکلی صابری تصمیم به چنین سفری بگیرد؟ در مقدمه‌ی کتاب می‌خوانیم: «... در فروردین سال 1379 خورشیدی، یعنی سه سال پیش از شروع سفر، هنگام خواندن دیوان ناصرخسرو، دریافتم که زادروز او در سال 382 خورشیدی است. با خود گفتم سه سال بعد، هزارمین زادروز ناصرخسرو و 44 سال بعد، هزارمین سالروز سفر او خواهد بود. چه می‌شود اگر به این مناسبت، کسی مسیری را که او پیمود بپیماید و ببیند در این هزار سال چه تغییراتی حاصل شده است. چه بر جای مانده و چه از بین رفته و چه دگرگونی‌هایی پیدا کرده است و مردمان چگونه زندگی می‌کنند...» شاید اگر این سفر در هزارمین سال سفر ناصرخسرو صورت می‌گرفت، جذابیت‌های آماری آن ارتقا می‌یافت؛ اما دقت به این نکته ضروری است، که نویسنده‌ی «سفر برگذشتنی» در هنگام گرفتن این تصمیم، پنجاه و چهار ساله بود و باید 44 سال دیگر منتظر می‌ماند. چنین توقفی عاقلانه نبود و او تصمیم گرفت در هزاره‌ی میلاد ناصرخسرو عازم سفر شود. در مسیری که ناصر خسرو طی کرده است با تقسیمات امروزی ده کشور قرار داشت: ترکیه، سوریه، لبنان، عربستان، اسرائیل و فلسطین، مصر، ترکمنستان، کویت و افغانستان. برخی از این کشورها دچار جنگ بودند و این کار را دشوارتر می‌کرد؛ زیرا علاوه بر خطرهای گوناگون، گروهی از کشورها به مسافری که مهر ویزای کشور طرف دعوایشان را داشتند، اجازه‌ی ورود نمی‌دادند؛ اما این‌ها موانعی نبود که محمدرضا توکلی صابری را از سفر منصرف کند. ابتدا سفرنامه‌های حج را خواند. ناصرخسرو اولین کسی است که سفرنامه‌ی حج نوشته است. دومین نفر ابن جبیر از غرناطه‌ی اسپانیاست که 137 سال پس از وی به حج رفته است. سومین نفر این بطوطه‌ی مراکشی است که 279 سال پس از ناصرخسرو به حج رفته است. ابن جبیر با سفرنامه‌ی ناصرخسرو و آشنا بوده است و از آن نقل می‌کند. ابن بطوطه با سفرنامه‌ی هر دو آشنا بوده است و از هر دو نقل می‌کند. نویسنده این کتاب پس از خواندن سفرنامه‌‌های بسیار دیگر، بیست و نهم مهر 1382 سفر خود را با حرکت از محل زندگی‌اش، شهر کلمبوس در ایالت اوهایو، به سمت شیکاگو، واشینگتن، بروکسل و از آن جا به ایران آغاز کرد. از این جاست که نویسنده با توصیفات دقیق و چاپ عکس‌هایی از مراحل سفر خود، ما را هم در جریان همه‌ی اتفاقات مسیر می‌گذارد. او زبانی ساده و شیوا را برای سفر خود برگزیده است و این بهترین راه برای ارتباط یافتن با مخاطبان مختلف از قشرهای گوناگون است. او حتی از قیمت کرایه‌ها می‎‌گوید و بدین شکل سفرنامه‌اش را علاوه بر دوستداران سفرنامه­‌خوانی، در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد، که شاید سال‌ها بعد تغییرات جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی را در مسیر سفر او بررسی کنند.

در ابتدای سفر، تردیدها نویسنده را رها نمی‌کردند. او به خود نهیب می‌زد که چرا به جای گذراندن وقت با خانواده، باید خود را درگیر هزاران دشواری این سفر طولانی کند؛ اما دل حرف خود را زده بود و کار خود را کرده بود. دیگر وقت مصلحت اندیشی نبود و هر جا پای عقل به میان می‌آمد، تنها عزم او را افزایش می‌داد. حاصل این سفر کتابی مصور است که بناهای به جا مانده از تاریخ پرفراز و نشیب کشورها را به تصویر کشیده است و علاوه بر بیان شیوای نویسنده، عکس‌ها امکان مقایسه‌ی ذهنی فضاهای موجود را با آن چه ناصرخسرو قبادیانی دیده است فراهم می‌کند. در بررسی عکس‌ها و مقایسه‌شان با نوشته‌های ناصرخسرو، عبرتی که از «ایوان مدائن»ها گرفته بودیم بارها و بارها پیش چشم­مان زنده می‌شود.

نخستین ویژگی این کتاب و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایش این است که کسانی که سفرنامه‌ی ناصرخسرو را نخوانده‌اند، ترغیب می‌کند که آن سفرنامه‌ی اینک هزار ساله را بخوانند و ضمن مقایسه‌ی دشواری‌های سفر توکلی صابری به عظمت کار ناصر خسرو پی ببرند. ویژگی مهم دیگر کتاب حاضر این است که نویسنده به شرح جزئیات مکان‌ها و شرایط اقلیمی مناطق بسنده نمی‌کند و فرهنگ مردمان هر ناحیه را هم با قلم خویش به تصویر می‌کشد. آشنایی با گویش، نحوه­ی پوشش و آداب زندگانی نقاط مختلف، از دستاوردهای دیگری است که خواننده­ی این کتاب می‌تواند پس از خواندن آن با خود داشته باشد.