«زوهر»

(کتاب روشنایی)

به کوشش: گرشوم جی شولم

ترجمه: هما شهرام بخت

ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول 1397

187 (153 + سی و چهار) صفحه، 12000 تومان

 

****

 

«زوهر» یا کتاب روشنایی نام بنیادی‌ترین متن در تفکر عرفانی قبالاست. گزیده‌ای از این کتاب مهم، توسط گرشوم جی شولم از زبان آرامی به انگلیسی برگردانده شده که به تازگی با برگردان هما شهرام بخت به همت نشر علمی و فرهنگی در اختیار علاقمندان متون عرفانی ادیان و یا پژوهشگران حوزه تاریخ ادیان و... قرار گرفته است.

شولم  (مترجم انگلیسی کتاب) چهره‌ای شناخته شده در حوزه شناخت تاریخ عرفان و دین یهود به شمار می‌آید و در ایران نیز با کتاب مهم «جریانات بزرگ در عرفان یهودی» (که به فارسی نیز در آمده) شناخته می شود. شولم  در سال ۱۸۹۷ در برلین به دنیا آمد و در سال 1982 در اوشلیم درگذشت  او به عنوان فیلسوف و استاد عرفان کلیمی و پایه‌گذار نوین مطالعات قابالا بود. او در میانه عمر همانند بسیاری از یهودیان، به سرزمین اشغال شده فلسطینیان سفر کرد  و در آنجا ساکن شد و در سال ۱۹۵۸ به ریاست فرهنگستان علوم اسرائیل انتخاب شد.

شولم به واسطه تحقیقات گسترده خود در حوزه تاریخ عرفان یهود و با آثاری چون «جریانات بزرگ در عرفان یهودی» (۱۹۴۱) و «صاباتای زیوی، موعود مرموز» (۱۹۷۳) به شهرت جهانی رسید. کتاب مهم او «درباره قبالا و نمادهایش» که در سال (۱۹۶۵) منتشر شد، مکتب قباله را سر زبانها انداخت و باعث شهرت آن در میان غیریهودیان شد.

درباره قباله نظرات ضد و نقیض فراوانی وجود دارد که از قضا نقطه عزیمت آن وارد شدن این نوع نگرش عرفانی به دیگر مکاتب و فرهنگ هاست. هرچند که بخش قابل توجهی از این دیدگاه ها ناشی از نگاه منفی به رویکرد ها و سیاست های فرهنگی  و دینی یهودی است که رژیم صهیونیستی آن را نمایندگی می‌کند اما با توجه به استفاده ابزاری و با دخل و تصرف این رژیم از آیین یهود در سالهای دور و نزدیک نمی‌توان از کنار آنها به سادگی گذشت، به ویژه اینکه عرفان یهودی نیز همچون عرفان در دیگر مذاهب، دستاویزی برای ساخت مکتب های به اصطلاح عرفانی انحرافی در دنیای امروز بوده است.

اما فارغ از این رویکردها که اغلب زاییده جریانهای انحرافی و یا صهیونیستی است که به قصد مصادره به مطلوب آثاری از این قسم در راستای اهدافی سیاسی صورت می‌گیرد، کتاب «زوهر» به عنوان متنی از ادبیات عرفانی / دینی که قدمت آن به سده‌ها پیش می‌رسد، دارای اهمیت و در خور بررسی است.  در نگاهی کلی، کتاب «زوهر» از دو جنبه می‌تواند مورد توجه باشد: نخست از منظر محتوایی، به عنوان اثری که بخش مهمی از عرفان یهود را نمایندگی می‌کند و دیگری از منظر ادبی، به عنوان متنی که با گذشت سده ها (که از زمان نوشته شدن آن می گذرد)،  هنوز عمده اهمیت خود را حفظ کرده است.

 برای درک بهتر این دوجنبه که بازتاب دهنده ویژگی ها و اهمیت «زوهر» هستند، علاوه بر مقدمه مترجم فارسی کتاب و مقدمه شولم که به منظور تبیین اهمیت اثر حاضر نوشته شده اند، تا حد زیادی کمک حال مخاطبان علاقمندی است که می خواهند درباره کتاب بیشتر بدانند. به ویژه مقدمه شولم که تقریبا به شکلی جامع جنبه های مختلفی را که مورد نیاز بوده، پوشش داده است.

هما شهرام بخت، مترجم فارسی کتاب با عنایت به مجموعه ویژگی هایی که گفته شد، در مقدمه خود به دو جنبه مهم از کتاب یعنی، سیر تاریخی «زوهر» و تمثیل گرایی در «زوهر» پرداخته است. شولم ، مترجم انگلیسی کتاب، نیز در مقدمه خود، به شکلی موجز روی  زمینه تاریخی زوهر، مشخصه ادبی  زوهر  و سپس خاستگاه شکل گیری زوهر و نویسنده  واقعی آن پرداخته است. هر دو مقدمه در مجموع مدخل خوبی برای ورود به متن اصلی کتاب به شمار می‌آیند.

ابهام زدایی از نویسنده واقعی زوهر یکی از مهمترین بخش های مقدمه کتاب محسوب می شود.  براساس آنچه شولم در این مقدمه مورد اشاره قرار داده است، ظاهرا  این کتاب  تا مدتها تصور می شد، نوشته حاخام شیمعون یوحای (حاخام قرن دوم میلادی) است، بلکه توسط مشه لئونی نوشته شده که در قرن سیزدهم میلادی می زییسته است. این واقعیت در حالی است که بر پایه پاره روایت های اساطیری از چند و چون نگارش این کتاب، باعث شده بود که مدتها از جمله متونی باشد که همپایه کتاب مقدس یهودیان، نزد پیروان این مذهب منزلت داشته است. به خصوص اینکه در متن کتاب بسیار به گفته های حاخام شیمعون یوحای ارجاع داده شده و حتی شرحی از خلقت جهان براساس مکاشفات او داده می‌شود، افزون براین بخش های گوناگونی از کتاب مقدس از نگاه او برای خواننده شرح داده می‌شود که در واقع تفسیرگونه‌ای از بخش‌های مختلف کتاب مقدس یهودیان است.

با وجود اینکه رد نظریه نگارش زوهر توسط حاخام شیمعون یوحای (که پیش از شولم  نیز مطرح شده بود)، در ابتدا بسیار چالش برانگیز بود و مخالفت‌هایی را نیز به دنبال داشته، اما امروزه تقریبا پذیرفته شده می‌نماید. با این حال «زوهر» همچنان جزو متونی است که از اعتبار و قداست بسیار نزد یهودیان برخوردار بوده و بخشی از ادعیه آنهاست. «زوهر» از جنبه ادبی شاید هم عرض متون شاخص دینی یهود نباشد، اما جذبه‌ای در متن آن وجود دارد که نقش بسیاری در مقبولیت آن خاصه به عنوان متنی عرفانی داشته است. این جذابیت ریشه در سبک نگارش آن دارد، کتابی که محتوای عرفانی‌اش را به صورتی رازناک پیش روی مخاطب می‌گذارد و این راز آمیز بودن است که  موجب جذابیت بیشتر متن و درگیر کردن ذهن خواننده با آن شده است.

محتوا و سبک نگارش کتاب تا حد زیادی نزدیک به متون تفسیری کتب  مقدس جلوه می کند و در مجموع شرحی عرفانی و رمزی بر تورات است. شولم بخش هایی از کتاب را کوتاه کرده و گزیده ای از آن را پیش روی خواننده گذاشته است که با «برشیت» یا سفر پیدایش آغاز می‌شود که روایتی از آفرینش، جهان، زن و مرد، روح و...، «شموت» یا سفر خروج  بخش دوم کتاب را تشکیل می دهد و بخش سوم کتاب نیز «اسفار قلهت (لاویان)، بمیدبار (اعداد)،دواریم (تثنیه)» تشکیل می دهد.  در این دو فصل که هریک به بخش های کوچکتری تقسیم شده، پاره ای مفاهیم عرفانی  به مخاطب ارائه شده اند.  مفاهیمی که برخی آمیخته با نظریات دین در باره علومی است که حکایت از چیستی جهان دارند و یا آموزه هایی هستند که می کوشند راهنمایی باشند برای درک چگونگی ارتباط آدمی با خداوند؛ از نحوه خدمت کردن به خداوند و یا چگونگی در محضر او بودن تا عشق خداوند، درخت زندگی و معنای پنهان تورات و.... نویسنده «زوهر» برای بازگویی مفاهیم و انتقال بهتر، آنها را از زبان برخی از حاخام‌های شناخته شده و معتبر در مذهب یهود گذاشته است و همین نکته منجر به ارتباط قوی تر این گروه از مخاطبان با کتاب شده  است. ایده ای که منجر به ابهام تاریخ نگارش کتاب نیز شده و در مجموع همگی دست به دست هم داده اند تا با یکی از آثار مهم و تاثیرگذار در این زمینه روبه‌رو باشیم.