«روشنفکری: ایدئولوژی و آگاهی کاذب»

نویسنده: هومن قاسمی

ناشر: مینوی خرد، چاپ اول 1396

421 صفحه، 42000 تومان


*****

 بعد از نبردهای دلیرانه عباس میرزا در جنگ هایش با قوای روس، که به شکست هایی حقارت بار انجامید، انحطاط و عقب ماندگی ایران، در همه زمینه‌ها از سیاسی و نظامی گرفته تا اقتصادی و اجتماعی و همچنین علوم و فنون برای پاره از دولت مردان وطن دوست و یا اندیشمندان دلسوز، محرز شد. چنین احوالی به تغییر و تحولاتی در عرصه نظر و عمل انجامید که البته با مقاومت خشک اندیشان و متحجرین رو برو شد و وقایعی را در پی داشت که همانا حکایت تلاش در راستای نواندیشی و  تجدد خواهی ایرانیان در دو سده اخیر است که در آمیخته با ماجرای آزادی خواهی ایرانیان که با انقلاب مشروطه اوج گرفت و پیامدهایی داشت که در کتابها و مقاله گوناگونی شرح آن را خوانده‌ایم.

اما در میان آثار گونه گونی که به این موضوع پرداخته‌ و روایت گر ماجراهای پر فراز و فرود آن بوده‌اند، پژوهش های سید جواد طباطبایی، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. رویکرد نظریه پردازانه‌ی او در آثاری چند که پیرامون تامل بر وضعیت سیاسی ایران نوشته است، تصویر و تحلیلی قابل توجه از حیات سیاسی در ایران در دو سده گذشته ارائه کرده است  که بیش از دیگر پژوهش ها توجه صاحب نظران و علاقمندان این دوره مهم از تاریخ سیاسی ایران برانگیخته است. دوره ای که برآمدن نخبگانی آشنا با پیشرفت های فکری، صنعتی و سیاسی غرب  انجامید و سرآغاز جریان تجدد خواهی در ایران شد.

کتاب «روشنفکری: آگاهی کاذب و ایدئولوژی» نوشته هومن قاسمی که به همت نشر مینوی خرد منتشر شده است، اثر دیگری است که همین مقطع مهم از تاریخ ایران را مطمع نظر قرار داده است، اما با رویکردی خاص و سوژه‌ای تازه که به طرح نظری ایده‌ای کمتر توجه شده در بحران آگاهی سیاسی آن دوران پرداخته است.

آنچه پژوهش هومن قاسمی را متمایز ساخته نه فقط محتوای آن که عنایت به دیدگاه ها و نظریات سید جواد طباطبایی و با تکیه بر رئوس «تامّل» نظری طباطبایی «درباره ایران» و چرایی انحطاط سیاسی آن است، به طرح مفاهیمی همچون «آگاهی کاذب» و «ایده‌ئولوژی» در رهیافت روشنفکران در این باره انجامیده است.

هومن قاسمی این مهم را در رهگذر نقد آراء  برخی از روشنفکران اثرگذار هم چون داریوش شایگان و آرامش دوستدار مطرح و تبیین ساخته است و کوشیده طی این بررسی راهی به بگشاید و به مثابه مدخلی بر تاریخ‌نویسی اندیشه و اندیشیدن در ایران و نشان دهد که دو مفهومِ «آگاهی کاذب» و «اید‌ئولوژی»،  تار و پود روشنفکری در ایران را تشکیل می‌دهند و از این رو، راه دفاع از علم و نهادهای علمی در ایران، جهادی برای خروج از شیوه اندیشیدن روشنفکرانه است.

او معتقد است که روشنفکری در ایران به عنوان شیوه ای از اندیشیدن نسبت به مسائل مستحدثه، نه تنها پرسشی در برابر سنت قدمایی قرار نداد، بلکه در تصلب سنت، امکان مواجهه با آن را در اصول و مبانی از دست داده و جز صورت تهی از مضمون آن را در پیش رو نداشت.

برقراری چنین نسبتی میان سنت و اندیشه روشنفکران که جریان مدرنیته و تجدد خواهانه را نمایندگی می کند، به زعم قاسمی باعث شد آگاهی روشنفکران از سنت با دریافتی مبهم و اکثرا غریزی از انحطاط ایران به ضرورت تجدد خواهی و اصلاحات سیاسی جلوه گر شود، حتی در ساده ترین و عیان ترین، معنای اصطلاح، جز آگاهی کاذب از سنت و تجدد و لاجرم پرکنده شدن غباری آن فضای مه آلود نبود.

اثر حاضر را در چهار فصل ارائه شده است: فصل اول: «در آمد»؛ فصل دوم: «آگاهی کاذب و ایده‌ئولوژی»؛ فصل سوم : «مضمون کاذب و ایده‌ئولوژی» و فصل چهارم: «انقلاب و روشنگری». آغازگر کتاب پیشگفتاری است کوتاه که نویسنده در آن به ذکر چند و چون شکل گیری این پژوهش و مراحل انتشار آن پرداخته است. در عوض، نویسنده پیش درآمد و مدخلی بر مباحث کتاب را که پاسخی است به نیاز تبیین نکات کلیدی بحث در آغاز کتاب، به عنوان فصل نخست به تفضیل آورده است که بی اغراق مدخل خوبی برای آماده ساختن مخاطب برای ورود به مباحث اصلی کتاب است که در فصول بعدی، محسوب می شود.

حسن استفاده هومن قاسمی از پژوهش های سید جواد طباطبایی  به عنوان تکیه گاه این پژوهش آن است که پاره ای تحلیل های کتاب برمبنابی مفاهیمی پیشتر تبیین شده قوام یافته است که البته این ویژگی تا حد زیادی نصیب خوانندگان آشنا با آثار طباطبایی می شود. شکی نیست مخاطب آشنا با آثار و آرای طباطبایی، از کتاب حاضر بهره ای بیشتر خواهد برد، اما اینگونه نیست که استفاده از آن الزاما منوط به مطالعه آثار مورد اشاره باشد. زبان کتاب اندکی فنی است که شاید در صفحات آغازین کتاب قدری دشوار به نظر برسد، اما مخاطب هر چه پیش می رود با زبان کتاب اخت می گیرد.

تصویری که قاسمی در کتاب خود از جریان روشنفکری در ایران و نسبت آن با نظام سنت قدمایی می گذارد بیش از آنکه از یک  زایش حکایت داشته باشد، نشانگر نوعی چالش میان این دو بوده ست. چرا که جریان روشنفکری در ایران، در آستانه دوران جدید، برخلاف کشورهای پیشرفته، نه تنها از دل نظام سنت برنخاسته بلکه در تغییر و تحولات بعدی خود در گذر تاریخ معاصر نیز نتوانسته در نسبت میان خود و سنت قدمایی تامل کند . این در حالی است که برخی از روشنفکران صدر جریان تجدد خواهی در ایران و حتی در نسل های بعد از آن تلاش بسیاری در برقرار ساختن میان مدرنیته و سنت ایرانی / اسلامی و خاصه مبانی شریعت از خود نشان دادند اما جریان تاریخ حکایت از آن دارد که در این زمینه توفیق چندانی نصیب ما نشد و نتایج آن تا کنون باقیمانده است.