«تبارشناسی هویت جدید ایرانی»
(عصر قاجار و پهلوی اول)
نویسنده: محمد علی اکبری
ناشر: نشر علمی و فرهنگی، چاپ دوم 1393
385 صفحه، 19000 تومان
****
بی‌گمان یکی از مهمترین ویژگی‌های متفکران و نواندیشانی که پس از شکست‌های ایران در جنگ با روسیه (در زمان قاجار) با درک آگاهی از مسئله انحطاط و عقب ماندگی ایران، لزوم آشنایی با پیشرفت های غرب و کسب معارف جهان مدرن را در آثارشان مطرح کردند، داشتن دغدغه پیرامون هویت ایران و ایرانیان بود؛ حال جزو نواندیشان و تجدد خواهان برخوردار از اندیشه های مذهبی بودند و یا آنها که نغمه جدایی دین از سیاست را ساز کرده بودند.
محمد علی اکبری در کتاب «تبارشناسی هویت جدید ایرانی» (عصر قاجار و پهلوی اول) که به همت نشر علمی و فرهنگی به بازار کتاب آمده، همین مهم را از دریچه روایتی تحلیلی و تاریخی مورد توجه و بررسی قرار داده است. این کتاب با تاکید بر نکته ای کلیدی آغاز می شود که از قضا نقش تعیین کننده ای در چند و چون هویت ایرانی در این دوران بازی می کند و نشان دهنده عمق انحطاط ایرانیان در این دوران است، که روزگاری به عنوان یکی از طلایه‌داران فرهنگ و تمدن جهان شناخته می‌شد.
«ایرانیان در زمره‌ی معماران عصر جدید نبودند و یکی از غایبان بزرگ تاریخ در این دوران محسوب می‌شدند، ولی عصر جدید روزگاری نبود که بتوان از آن کناره گرفت، ناگزیر عصر جدید ما را دربرگرفت. دستاورد و پیامد‌هایش را یک جا برما فرود آورد. هویت عام اجتماعی جدید یا هویت ملی، یکی از هزاران مصنوع جدید مدنیت مغرب زمین بود که بر ما وارد شد و ایرانیت جدید را نمودار ساخت.»
آنچه اشاره شد از آن رو اهمیت می یابد که باید میان دو صورت از هویت در روند تاریخ و رسیدن به این روزگار فاصله گذاری کرد؛ یکی هویت عام ایرانی که پدیده‌ای در روندی تاریخی تابه امروز بوده و دیگری هویت ملی ایرانیان که پدیده‌ای است تازه که محصول قرار گرفتن ایران در صحنه ی مناسبات عصر مدرن است.
محمد علی اکبری این پژوهش خواندنی را در یک دیباچه و هشت فصل به ضمیمه دو پیوست به مخاطب ارائه کرده است. او در دیباچه ی کتاب، مروری دارد بر اهمیت مسئله هویت و همچنین به شکلی گذرا به تبار شناسی آن در امتداد تاریخ می پردازد و اولین بارقه های«هویت ایرانی» در تاریخ را به در دوره ی حکومت ساسانیان نسبت می دهد که با ورود اسلام به ایران با چالشی جدی روبه رو می شود. او از این هویت تحت عنوان «هویت تاریخی فرهنگی» نام برده و معتقد است پس از چند سده به حاشیه رفتن در اواخر دوران قاجار و به ویژه دروه پهلوی اول تلاشهایی جدی در راستای هوست سازی ایرانی شکل گرفته است.
«صورت‌بندی و هویت‌های جمعی ایرانیان در آغاز عصر قاجار»، « ظهور گفتارهای جدید هویت ایرانی»، « جنبش مشروطیت و تاسیس هویت جدید ایرانی»، «تاثیر تحولات عصر مشروطیت بر وضع ایرانیت جدید»، «ایران پس از جنگ، تحول بر گفتمان اصلاحات و ایرانیت جدید»«پیدایش دولت مطلقه مدرن ایرانی»، « دولت مطلقه مدرن ایرانی، پروژه تجدد و هویت سازی ملی» و «روش ها و رویه های دولت مطلقه پهلوب در پرژه هویت سازی ملی» عناوین فصول هشتگانه کتاب را تشکیل می دهند و در بخش ضمائم نیز پیوستی درباره «معنا و انواع هویت» و همچنین اسناد و مدارک آرشیوی تدارک دیده شده است.
از مهمترین ویژگی های این کتاب باید به اشراف نویسنده روی بحث و ساختار فکر شده متن پژوهش اشاره داشت که طی روندی تدریجی و حساب شده به طرح و تبیین محتوای کتاب می پردازد. برای نمونه نویسنده پس از تبار شناسی هویت تاریخ ایران و چالش های آن که پیش درآمد شکل گیری و ساخت هویت ملی ایرانی در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول بوده، به هویت های جمعی ایران اشاره کرده و به صورت بندی آنها می پردازد. چرا که به زعم او در پیش از این دوران مجموعه‌ای از هویت‌های جمعی به صورت پراکنده در ایران زمین وجود داشته اند که موجب سامان‌بخشی به جماعت‌های ساکن در ایران بوده اند: «از جمله هویت‌های جمعی جماعت‌های ساکن در ایران می‌توان به هویت‌های جمعی؛ تاریخی ـ فرهنگی ایرانی، ایلی ـ تباری، دینی ـ مذهبی اشاره کرد.»
به این ترتیب پژوهش محمد علی اکبری برخلاف بسیاری از آثاری که در این زمینه نوشته شده اند، همانگونه که به پیشامدهای پس از تغییر و تحول ها ناشی از جریان تجدد در ایران عنایت دارد، به همان نسبت هم یه اوضاع و احوال سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی آن روزگار که بستر شکل گیری این جریان بوده می پردازد و همین ویژگی مهم نه تنها باعث تمایز این کتاب با نمونه های مشابه که موجب تبیین بهتر بحث برای مخاطبانی است که آشنایی کمتری با تاریخ معاصر دارند.
ماموریت‌های صاحبان مناصب دولتی به کشورهای اروپایی، عزیمت نخستین گروه دانشجویان به فرنگ جهت آشنایی با علوم فنی و نظامی در دنیای جدید، آثار اندیشمندانی که با پیشرفت های غرب آشنا بودند، وقایع روزگار مشروطه و نخستین تلاش ها برای شکل دادن به دولت / ملت جدید در ایران، ظهور ایدئولوژی های جدید در مجالس آغازین مشروطه (بخصوص در مجلس دوم)، وقایع پس از جنگ اول جهانی و تحول در گفتمان اصلاحات و ایرانیت جدید، پیدایش دولت مطلقه ی مدرن ایرانی، اقدامات دولت رضاخان در زمینه ی رفع موانع تاسیس دولت مطلقه، پروژه‌ی تجدد و هویت‌سازی ملی دولت مطلقه‌ی مدرن ایران، عناصر سازنده ی ملیت ایرانی در گفتار مسلط هویت ایرانی متجدد، روش‌ها و رویه‌های دولت مطلقه ی پهلوی در پروژ‌ه‌های هویت‌سازی ملی و.... از جمله مباحثی است که نویسنده به تحلیل و تبیین آن در این پژوهش پرداخته است. نویسنده مهمترین نتیجه و دریافت پژوهش خود را اثبات این نکته می‌داند که قدرت یکی از علل اساسی بروز پروژه‌ی تجدد و هویت‌سازی ایرانی بود. هویت ایرانی در دوره ی رضاشاه خودبه خود پدید نیامد و یا به قول عده‌ای سر از خواب چندین هزارساله برنداشت، بلکه دقیقاً بر پایه‌ی مقتضیات قدرت و به مثابه‌ی جزئی از گفتار مدرن قدرت ساخته شد. دولت مطلقه ی مدرن پهلوی اول بنا به خصلت استقلال نسبی‌اش از طبقات و گروه‌های اجتماعی، توانست پروژه‌ی هویت‌سازی را سامان دهد... به این ترتیب، هویت‌سازی عصر پهلوی اول را باید جزئی از تاریخ سیاسی معاصر ایران دانست.»
سخن پایانی آنکه این کتاب اگر چه پژوهشی تخصصی در حوزه تاریخ معاصر و بررسی جریان تجدد خواهی ایرانیان و نسبت هویت جدید ایرانی با آن محسوب می شود و ازاین جهت به شکلی تحلیلی و روایی به بازگویی این جریان پرداخته است. اما این حال زبان کتاب به گونه‌ای هست که خوانندگان علاقمند به تاریخ با کمی حوصله دریافت هایی ارزنده درباره این دوره از تاریخ ایران معاصر به دست آورند.
