«شاقول اندیشه»
(آموزش کاربردی منطق کلاسیک بر پایه‌ی داستان‌های کوتاه)
نویسنده: سید محمد حسینی‌نژاد
ناشر: ققنوس، چاپ اول 1397
392 صفحه، 35000 تومان
***
کدام تصمیم‌های ما در زندگی می‌توانند عنوان تصمیم منطقی را از آن خود کنند؟ اصلا تصمیم منطقی در شرایط مختلف چیست؟ آیا تعبیرهای مختلفی از انتخاب‌های منطقی و غیرمنطقی وجود دارد؟ آیا گزاره‌هایی که عموما طرز تفکر ما را می‌سازند از ساختاری برخوردارند که با بررسی آن بتوان به معنادار بودن یا به بی‌معنایی آن پی برد؟ و آیا راهکاری با شیوه‌ای علمی برای بررسی همه‌ی این سوال‌ها وجود دارد؟
جواب همه‌ی این سوال‌ها را می‌توان در علم منطق پیدا کرد. علمی که هم در زندگی روزمره می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد و هم در ریاضیات، فلسفه، مدیریت، کامپیوتر، توپولوژی و... کاربرد دارد و تقریبا در تمامی کنش‌های فکری ما می‌تواند به مثابه ابزاری کاربردی برای سنجش مورد استفاده قرار بگیرد.
سید محمد حسینی‌نژاد به تازگی کتابی را با عنوان «شاقول اندیشه» به همت نشر ققنوس به بازار کتاب فرستاده است که در آن به آموزش کاربردی منطق کلاسیک، با استفاده از داستان پرداخته شده است. روبرو شدن با این کتاب اتفاق جالبی برای نگارنده بود چون به شخصه مدت‌ها بود دنبال کتابی می‌گشتم که در آن منطق با زبانی ساده و شسته رفته آموزش داده شود و در بازار نشر جای آن را خالی می‌دیدم. حال اینکه در «شاقول اندیشه» مفاهیم و مباحث بنیادین منطق، علاوه بر سادگی و قابل فهم عرضه شدن، از شکلی روایی (داستانی) نیز برخوردارند که موجب ارتباط بهتر مخاطب با آن شده است.
کلمه‌ی "منطق" کلمه‌ای است که با بسامد بالا در میان صحبت‌های روزانه مورد استفاده قرار می گیرد، به عنوان مثال می‌گویم: فلانی صحبت‌های منطقی ارائه نمی‌دهد، یا فلان کتاب دیدی منطقی به زندگی دارد و... اما تنها عده‌ی کمی از افراد هستند که اطلاعاتی از منطق به مثابه یک علم داشته باشند و آموزه‌ها و روش‌های آن را بکار بگیرند.
احتمالا برای آن دسته از دانش‌آموزانی که پیش از این، برای اولین بار در سال سوم دبیرستان با کتاب منطق به عنوان درسی مختصِّ رشته‌ی انسانی آشنا شده‌اند خاطرات خوبی از آن کتاب بجا نمانده باشد. چرا که از همان زمان علم منطق در نظرشان به عنوان علمی بسیار «خشک» و سخت، همراه با اصطلاحات دشوار جلوه خواهد کرد که کاربرد آن هم به درستی روشن نشده است. اما آنچه با بررسی و مطالعه دیگر کتاب‌هایی نیز که در خصوص این علم نوشته شده آشکار می‌شود، این مطلب است که اکثر این کتاب‌ها با بیانی ثقیل و روش‌های قدیمی سعی در توضیح مسائل و اصطلاحات منطقی دارند که فراگرفتن این علم را دشوارتر هم می‌کنند.
همانطور که حسینی‌نژاد خود نیز در مقدمه‌ی کتاب اشاره کرده است با بهره‌گیری از تجربیات چندساله‌ی خود در آموزش و تدریس منطق توانسته خلل‌ها و ضعف‌های کتب آموزشی را دریابد و در درسنامه‌ای که خود در خصوص منطق ارائه داده، این ضعف‌ها را جبران کند.
کتاب حاضر از سی و یک بخش و یک مقدمه تشکیل شده است که در مقدمه، نویسنده به لزوم تالیف چنین کتابی می‌پردازد، سپس به ساختار کتاب اشاره می‌کند. در بخش اول آن با عنوان «چرایی و چیستی منطق» با نگاهی تاریخی به ارائه اطلاعاتی از چگونگی شکل‌گیری این علم برای اولین بار توسط ارسطو می‌پردازد. در این بخش همچنین اشاره‌ای به فیلسوفان مطرحی همچون کانت، هیوم و چگونگی بکار گرفتن علم منطق در کارهای فلسفی این دو می‌شود و در ضمنِ ارائه‌ی تعریف‌های مختلف منطقیون درباره‌ی این علم، تعریف منتخبی که اکثر منطق دانان در خصوص درستی آن اتفاق نظری کلی دارند را نیز ارائه می‌دهد: «علم منطق ابزاری از جنس قانون است که رعایت کردن آن ذهن را از خطا در فکر کردن باز می‌دارد» (صفحه 24 از متن کتاب).
از ویژگی‌های بارز این کتاب می‌توان به ساختار خاص آن اشاره کرد، که نشان دهنده‌ی آگاهی مولف نسبت به طراحی علمی ساختار کتاب است و همانطور که نویسنده در مقدمه اشاره می‌کند ساختار این کتاب برخلاف بسیاری از جزوه‌ها و کتب آموزشی در سطح مدرسه، دانشگاه و حوزه که بر اساس منطق صوری ارسطویی شکل گرفته‌اند و اکثرا با بیان مقدمات دشوار به طرح مباحث می‌پردازند، حرکتی معکوس را طی می‌کند، یعنی جریان مطالب در این کتاب از آسان به دشوار در حرکت است. به این صورت که هر بخش از این کتاب با یک یا دو داستانک شروع می‌شود. مولف در انتخاب داستانک‌ها بحث ویژه‌ای که قرار است به آن بپردازد را مدّ نظر داشته و بعد از آن‌ها به طرح پرسش‌هایی دست می‌زند که ذهن مخاطب را به کنجکاوی برای یافتن جواب آن‌ها ترغیب می‌کند. مولف در انتخاب بخشی از داستان‌ها از کتاب‌هایی چون: گلستان سعدی، مثنوی‌معنوی مولوی، شازده کوچولو و پنج رساله افلاطون بهره گرفته است.
همچنین نوع ارائه مطالب در بخش‌های کتاب به این صورت است که در هر بخش، به یک یا دو اصطلاح از علم منطق پرداخته می‌شود. اصطلاح‌هایی همچون: «تعریف به حد، تعریف به رسم، قیاس اقترانی، استقرا، دخول تحت تضاد و...» و از آنجایی که ساختار کتاب به شکلی طراحی شده است که مطالب بخش‌ها به یکدیگر متّکی نیستند، می‌توان یک بخش را بدون نیاز به سایر قسمت‌ها مورد مطالعه قرار داد و لازم نیست مخاطب کتاب از یک توالی خاص برای خواندن پیروی کند. به عبارتی دیگر خواننده می‌تواند تنها به بخش مورد نیاز خود مراجعه کرده و اطلاعات کامل را دریافت نماید.
پس از ارائه‌ی هر مبحث خلاصه و چکیده‌ای از آن در انتهای همان بخش آورده شده است که کار مرور مطالب را تسهیل می‌کند. در پایان هر بخش نیز تمرین‌هایی جهت تثبیت مبحث در ذهن مخاطب در نظر گرفته شده است، که با ارائه این مرحله، مراحل یادگیری نیز به اتمام می‌رسد. خواننده‌ی کتاب برای اطمینان از درستی جواب‌های خود می‌تواند به بخش «پاسخ تمرین‌ها» در انتهای کتاب مراجعه کند.
یکی دیگر از جذابیت‌های کتاب حاضر، نزدیک کردن مباحث علم منطق به مسائل روزمره و انضمامی زندگی و همچنین کمک گرفتن از آن برای اخذ یک تصمیم منطقی در برابر این مسائل است. همانطور که سقراط سعی در استفاده از روشی برای مبارزه با سوفسطاییانی داشت که به دنبال وارونه جلوه دادن حقیقت در دادگاه‌ها و به دنبال آن محکوم کردن افراد بی‌گناه بودند. موقعیتی بسیار خطرناک شبیه به موقعیت امروزه‌ی ما که هر لحظه در مواجهه‌ی با آن قرار داریم، سیلی از اخبار که هر لحظه توسط رسانه‌های مختلف به سمت ما روانه می‌شود، در حالیکه اطلاعات موثقی از صحت و سقم منبع این اخبار در دست نیست. در چنین مواردی بجای پذیرش بی‌چون و چرای این اخبار، نیازمند گرفتن تصمیمی منطقی و برخوردی درست در برابر آن هستیم تا در دام تعصب و افراطی‌گری نیفتیم و اخذ چنین تصمیماتی جز با داشتن آگاهی لازم و در دست داشتن ابزاری مناسب برای محک اندیشه‌ی درست یا غلط میسّر نیست:
«افکار و عقاید را می‌توان به ساختمان تشبیه کرد. اگر افکارمان را بدون آنکه خودمان آن‌ها را ساخته باشیم، از منبعی بگیریم که به صحت و سقم آن اطمینان نداریم و آن را مبنایی برای زندگی خود و اطرافیانمان در نظر بگیریم، آن هم بدون آنکه امکان نقد و اصلاح آن را فراهم آوریم، در دام تعصب و افراطی‌گری گرفتار خواهیم شد» (از متن کتاب).
کتاب حاضر بی‌شک تجربه‌ای شیرین خواهد بود برای همه‌ی آن کسانیکه سال‌ها با مشکل دیرفهم بودن منطق، دست و پنجه نرم کرده‌اند و همچنین کتاب مناسبی است برای قشرهای مختلف با رشته‌های گوناگون تحصیلی که علاقه‌مند به خواندن و دانستن این علم هستند. در واقع دامنه‌ی مخاطبان این کتاب را تمام افراد تحصیلکرده جامعه با رشته‌ها و گرایش‌های مختلف تحصیلی در بر می‌گیرد.
سخن پایانی اینکه، «شاقول اندیشه» اثر سیدمحمد حسینی کتابی است با ساختار علمی و روش‌مند که جهت تسهیل در یادگیری علم منطق، مناسب‌ترین گزینه برای همه آنهاست که نیاز فراگیری این علم را در کار و زندگی خود حس کرده‌اند. بخصوص افرادی که به دنبال حقیقت، فارغ از جار و جنجال‌های تبلیغاتی می‌گردند:
«می‌توان ثابت کرد که ما عمیقاً و از درون تمایل داریم با آگاهی‌های صحیح، فارغ از شیرینی یا تلخی آن، زلزله‌ای در افکار و عقایدمان ایجاد کنیم، هر چند در ابتدا از روبه‌رو شدن با برخی واقعیات بترسیم. این ترس بدین سبب است که انسان مادامی که دچار رنج نشود، مایل به تغییر باورهای خویش نیست» (از متن کتاب).
