«شکر جهان را تغییر داد»
مارک آرونسون و مارینا بودوس
ترجمه و تنظیم: شرکت توسعه‌ی نیشکر و صنایع جانبی
ناشر : چشمه، اول، زمستان 1396
136 صفحه، 15000 تومان
****
یکی از شیوه‌های تحلیل «تاریخ»، به مثابه سلسله رویدادهایی که منتج به جنگ، اسارت، بردگی و علم شدند، بررسی تاریخ یکی از عناصر غذایی است که پیرامون شکل‌گیری آن اتفاق‌های مهمی از حیث تاریخی روی دادند. مارک آرونسون و مارینا بوداس برای نگارش کتاب «شکر جهان را تغییر داد» با عنوان فرعی «روایتی از سِحر، چاشنی، بردگی، آزادی و علم» برای پاسخ به این سوال که آیا می‌توان تاریخ را بر مبنای عناصر غذایی انسان دنبال کرد، به دنبال تاریخچه «شکر» رفته‌اند.
این کتاب با ترجمه و تنظیم ِ شرکت توسعه‌ی نیشکر و صنایع جانبی در نشر چشمه منتشر شده است، و روایتی عجیب و پرنکته از تاریخ شکر به دست می‌دهد. مارک آرونسون و مارینا بودوس کتاب‌شان را به طرزی قصه‌گو آغاز می‌کنند و با همان سیاق نیز پیش می‌برند: «پیش از کشف شکر دورانی بود که دانه‌های سفیدی که روی زبان شما ذوب می‌شوند هیچ جا در کره‌ی زمین وجود نداشتند. مورخان درباره‌ی عصر آهن (یا عصر مفرغ) بحث‌هایی کرده‌اند، این که در آن روزگار فلزات در ساخت اسلحه‌ها و ابزار آلات مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما ما فقط می‌توانیم پیرامون چند هزار سال اول تاریخ بشر با نام عصر عسل صحبت کنیم.
نقوش حک شده روی سنگ در اسپانیا که به حدود هفت هزار سال پیش از میلاد مسیح بر می‌گردد، نشان می‌دهند که مردی از دامنه‌ی یک کوه بالا رفته و در شکاف بزرگی، کندوی عسلی یافته است. در حقیقت مرد سرگردانِ خوش شانسِ این نقاشی‌ها در بخشی از اروپا، افریقا یا آسیا حضور دارد، جایی که کوه‌هایش یخ نزده‌اند و هیچ خطری مثل نیش زنبور یا سرگیجه و سُر خوردن روی کوه برایش وجود ندارد. مردم در امریکا زنبور نداشتند، پس از شیره‌های استخراج شده از درختان افرا، کاکتوس آگاو (agave cactus) و یا میوه‌های له شده، به عنوان شیرین کننده استفاده می‌کردند.»
اگر بخواهیم بر مبنای کتاب حاضر، نقطه‌ی آغازی برای این تاریخ قائل شویم، باید تاریخی نزدیک به هفت تا 8 هزار سال قبل از میلاد مسیح رجعت کنیم؛ جایی در جزیره‌ی گینه‌ی نو که اولین نیشکر وحشی کشت شده است. این روایت در فیلیپین ادامه می‌کند و به سرزمین هند و ایران می‌رسد. هرودت معتقد است این اتفاق سال 515 پیش از میلاد رخ داده است، یعنی ایرانیان و مردمان سرزمین هند که اکنون در هند و پاکستان ساکن هستند گیاهی را به کشت کشیدند که احتمالا نیشکر بوده است. اما شاید مهم‌ترین رویداد در تاریخِ پیش از میلاد کشف نی برای تولید عسلِ بدون زنبور توسط یکی از سرداران اسکندر یعنی نثارخوس بوده است. اتفاقی که در سال 327 پیش از میلاد روی داد و غربی‌ها را به معجره‌ی شکر نزدیک کرد.
اما برای بررسی تاریخی «شکر» در بزنگاه‌های پراهمیتی باید سراغ سرزمین آریایی‌ها و خصوصا ایران را گرفت؛ جایی که نخستین دانشگاه به معنای حقیقی آن بنیاد گذاشته شد: جندی‌شاپور. مارک آرونسون و مارینا بوداس نوشته‌اند محققان و دانشمندان برای نخستین بار در حوالی سال 500 میلادی، در این دانشگاه جمع شدند و دانش‌شان را در زمینه‌ی چگونگی پرورش و تصفیه شکر با همدیگر به اشتراک گذاشتند. در شش سده‌ی آتی نیشکر در سراسر جزایر اقیانوس آرام شناخته شده بود و در سال 900 میلادی شکر در مزارع مدیترانه و اسپانیا توسط مسلمانان کشت می‌شد.
«شکر جهان را تغییر داد» روایت پر فراز و فرودش را در انگلستان، فرانسه، هائیتی، امریکای شمالی و ینگه‌ی دنیا ادامه می‌دهد و از برده‌داری، جنگ‌ها و خونریزی‌ها در تولید «شکر» سخن می‌گوید. این کتاب تمام این اتفاقات را تا عصر علم، و بعدتر قرن بیستم پی می‌گیرد در نهایت نقطه‌ی پایان روایتش را در قرن 21، زمانی که برزیلی‌ها از نیشکر برای تولید اتانول بهره می‌برند، می‌گذارد.
مولفان این کتاب داستانِ شکر را از دل مناسک و آیین‌های مذهبی در سرزمین هند روایت می‌کنند، به اروپای قرون وسطی سرک می‌کشند، و بخشی از تاریخ‌شان را به کریستف کلمب و سفر مشهورش اختصاص می‌دهند. نویسندگان این کتاب توضیح می‌دهند که برای تولید شکر و رونق اقتصادی آن چطور برده داری نیز رونق می‌گیرد و همین امر چگونه موجد تحولات بزرگ سیاسی-اجتماعی می‌شود. «تاریخ» در این کتاب همچنان که از نامش پیداست بر مبنای به دست آوردن شکر، تولید آن و ایجاد پویایی و رونق در اقتصاد شِکر شکل می‌گیرد و این سوال را برای مخاطبان به وجود می‌آورد که در پیرامون و حواشیِ تولیدِ بسیاری از خوراکی‌ها و خوردنی‌های دیگر چه تاریخی رقم خورده است؟
