خدا را سپاس که عمر را در خواندن و نوشتن گذراندم که بهترین شغل را در زندگی، مبارزه برای آزادی و نجات ملتم می‌دانستم و اگر این دست نداد، بهترین شغل یک آدم خوب، معلمی و نویسندگی است و من از هجده سالگی کارم این هر دو.
و حماسه‌ام این که، کارم گفتن و نوشتن بود و یک کلمه را در پای خوکان نریختم. یک جمله را برای مصلحتی حرام نکردم و قلمم همیشه در میان من و مردم در کار بود و جز دل‌ام یا دماغ‌ام کسی و چیزی را نمی‌شناخت و فخرم این که در برابر هر مقتدرتر از خودم متکبرترین و در برابر ضعیف‌تر از خودم متواضع‌ترین بودم.
(دکتر علی شریعتی)
****
دکتر احسان نراقی در کتاب از «کاخ شاه تا زندان اوین» روایت می کند که در آخرین هفته های حضور محمد رضا شاه پهلوی در ایران، به دربار دعوت می شود تا طی گفتگو با شاه، به ارائه مشاوره برای برون رفت از شرایطی که در اوج مبارزات مردمی گرفتارش شده بود، بپردازد (همانند خیلی از صاحب نظران و روشنفکرانی که شاه تازه فهمیده بود آنها هم در مملکت زندگی می کنند).
نراقی می گوید یکی از نخستین پرسش های شاه از او این بود که جوانان دیگر چرا با من مخالفت می کنند؟ (من که برای آنها این همه کار کردهام!) گویی مخالفت جریانهای مذهبی و یا سیاسی برایش قابل هضم بود؛ اما گرایش جوانان به مذهب و مرگ بر شاه گفتن آنها نه!
احسان نراقی به شاه می گوید از نقش کسی چون دکتر علی شریعتی غافل شده اید، او اسلام را به شیوه ای بسیار جذاب به جوانان ارائه می کند به طوری که بسیاری از جوانان مورد نظر شما به مذهب روی آورده اند. (نقل به مضمون)
بی شک نمی تواتن منکر سهم او در رویکرد چند نسل از جوانان به اسلام، آن هم در دوران اوج ایسم های متنوع شد و این تنها کاری هم نبود که دکتر شریعتی انجام داد. با این اوصاف تردیدی نیست که اسلام مورد نظر او به دلیل رویکرد نو و تازه اش از سوی طیف سنتی روحانیون با استقبال روبرو نشد و چه بسا مخالفان بسیاری هم داشت.
البته دکتر شریعتی با روحانیون نوگرایی همچون دکتر بهشتی، استاد مطهری و مرحوم طالقانی بسیار نزدیک بود. شهید بهشتی درباره او چنین می گوید:
«دكتر در طول چند سال حساس، هيجان مؤثرى در جو اسلامى و انقلاب اسلامى به وجود آورد، و در جذب نيروهاى جوان درس خوانده و پرشور و پراحساس به سوى اسلام اصيل نقش سازنده اى داشت و دلهاى زيادى را با انقلاب اسلامى همراه كرد. اين انقلاب و جامعه بايد قدردان اين نقش مؤثر باشد.»
رهبر معظم انقلاب در سومین سالگرد وفات دکتر علی شریعتی، در مسجد اعظم قم برگزار شد. به سخنرانی درباره او پرداخت. ایشان در این سخنرانی که با عنوان «شریعتی بارها به من می‌گفت مرید مطهری است» در تاریخ ۴ تیر ماه ۱۳۵۹ در روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شد، درباره او گفت:
«از خصوصیات دکتر شریعتی حقیقت‌پذیری بود، برخلاف آنچه که گفته‌اند و نوشته‌اند حرف را گوش می‌کرد و اگر درست می‌یافت می‌پذیرفت و اگر کسی به خط فکری این متفکر عزیز در میانه سالهای ۴۶ و ۴۷ تا ۵۲ نگاه کند، به روشنی این تغییر جهت را در چند بخش می‌بیند. دائمأ رو به بهتر شدن و تکامل‌یابی و رفع عیب حرکت می‌کرد.»
با این مقدمه، دومین ارمغانِ الفِ کتاب، را با توجه به سالگرد در گذشت دکتر علی شریعتی (در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶) به ایشان اختصاص دادیم که امیدواریم این بسته متنوع مورد استفاده شما قرار گیرد.
****
کتاب اول:
حسین وارث آدم
نوشته: دکتر علی شریعتی
پیش از انقلاب سه کتاب با موضوع عاشورا و انقلاب امام حسین(ع) منتشر شد که سه زاویه دید پیش روی خوانندگان قرار می‌داد. «شهید جاوید» صالحی نجفی آبادی، «حماسه حسینی» (مجموعه آثار شفاهی شهید مطهری) و «حسین وارث آدم» علی شریعتی... هر سه اثر با محوریت امام حسین(ع)، نگاهی دیگر به قیام مولا حسین(ع) داشتند. در این میان در کنار «حماسه حسینی» شهید مطهری، «حسین وارث آدم» دکتر شریعتی جایگاهی ویژه در بین مخاطبان دانشگاهی یافت.
بسیاری «حسین وارث آدم» را در میان ۲۶ کتابی که از دکترشریعتی منتشر شده (چه در قالب سخنرانی و چه در قالب دست نوشته) از حیث مفاهیمی که در آن مطرح می شود و نوع ادبیات آن که ادبیاتی شورانگیز و هیجان آفرین است، اثری متفاوتی ارزیابی می کنند.
این کتاب متاثر از حال و هوای محرم سال ۱۳۴۹ نوشته شده است و یکی از آثار مکتوب او ست. اکثر سخنرانی‌های دکتر شریعتی در حسینیه ارشاد، شفاهی است (به جز چند مورد استثنایی: نیایش، آری اینچنین بود برادر و...) یعنی او یادداشت‌های بر روی کاغذی می‌نویسد و سخنرانی‌اش را آغاز می‌کند.
اما حسین وارث آدم نیز از نادر سخنرانی‌های مکتوبی است که شریعتی پشت تریبون می‌خواند و البته گه‌گاه شرحی را بر آن می‌افزاید. دومین مشخصه این متن این است که تقریبا حجم پاورقی‌های آن با متن اصلی برابر است. مقصود اینکه با وجود نوعی شاعرانگی در متن، کاملاً با منبع حرف می‌زند و به اصطلاح با سند و مدرک.
در کتاب حسین وارث آدم، دکتر شریعتی از تنهایی اجتماعی خود صحبت می‌کند و از این که ۲۰ سال است صحبت می‌کند اما تنها و بی‌تریبون مانده است. حسین وارث آدم در خلوت و تنهایی نوشته شده است؛ با این همه همان تنش و شور را می‌بینیم. به نظر می‌آید که وجه تراژیک آن یادداشت، محصول در برابر مخاطب قرار گرفتن و... نیست؛ خطابه نیست، نوشته است. این خطابه است که نیازمند فضاسازی است. حسین وارث آدم در خلوت نوشته شده. سنت شریعتی، نوشتن است در یک نشست. این کتاب نیز مشخص است که در یک نشست نوشته شده و کاملاً روح مطلب از صدر تا ذیل یکی است.
حسین وارث آدم را باید پیش شرط فهم کتاب شهادت و پس از شهادت دانست. حسین وارث آدم، متاثر از «زیارت وارث» استخراج نوعی فلسفه تاریخ است: جنگ مذهب علیه مذهب است. نه گفتن به همه جلوه‌های قدرت که او سه گانه‌اش می‌خواند. به ارث رسیدن یک پرچم. می‌گوید نام علمی‌اش وحدت یا پیوستگی تاریخی است.
*****
کتاب دوم
طرحی از یک زندگی
نویسنده: پوران شریعت رضوی
انتشارات چاپخش
بی‌بی‌فاطمه شریعت‌رضوی معروف به پوران شریعت‌رضوی (متولد ۱۳۱۳، مشهد) همسر دکتر علی شریعتی ست. زمانی که دکتر شریعتی در پاریس تحصیل می کرد او نیز با وجود داشتن سه فرزند و مشکلات مالی فراوان، در دانشگاه سوربن دکترای ادبیات فارسی گرفت. او خواهر مهدی شریعت‌رضوی، یکی از سه دانشجویی است که در حمله نیروهای امنیتی رژیم شاه به دانشگاه تهران در ۱۶ آذر ۱۳۳۲ کشته شد.
طرحی از یک زندگی عنوان کتابی است از دکتر پوران شریعت رضوی که در باره زندگی همسرش نوشته است. این کتاب در شش فصل مراحل مختلف زندگی دکتر شریعتی را روایت می کند. زندگی با دکتر شریعتی و دسترسی به اسناد دست اول خانوادگی و آگاهی از جزییات فراز و فرود عمر پربار دکتر شریعتی این کتاب را به اثری منحصر به فرد در ارائه نکاتی که پیش از آن مطرح نشده بود، بدل ساخته است.
در انتهای کتاب فصلی نیز به انتشار اسناد و مدارک گوناگون مربوط به ایشان اختصاص یافته است. از انتشار تصویر شناسنامه دکتر شریعتی بگیر تا اسناد خیلی محرمانه که درباره او وجود داشته است. کتاب حاضر از حیث انتشار این اسناد کتابی ست در خور اعتنا.
«طرحی از یک زندگی» از همان ابتدای انتشار با استقبالی بسیار روبه رو شده، مکرر تجدید چاپ شد و حتی نسخه های چاپی غیر مجاز آن وارد بازار کتاب شد و درنهایت نیز جزو آثاری ست که نسخه الکترونیکی و البته غیر مجاز آن میان همه دست به دست شده است.
پس از گذشتن نزدیک به دو دهه از انتشار این کتاب همچنان مهمترین منبع درباره زندگی دکتر علی شریعتی محسوب می شود.
****
کتاب سوم
آری اینچنین بود ای برادر
نوشته: دکتر علی شریعتی
کتاب کوچک «آری این چنین بود برادر» یکی از معروف ترین نوشته های دکتر علی شریعتی ست. این کتاب در تیراژهای بالا به صورت جزوه در سالهای پیش از انقلاب منتشر شده به دلیل حس و حال حماسی آن از جمله نوشته های کلیدی دکتر شریعتی نیز محسوب می شود که به طور آشکار و محسوس به ظلم و ستم حکومت های فرعونی و یا طاغوت هایی همانند حکومت پهلوی اشاره می کند.
کتاب کوچک «آری این چنین بود برادر» در واقع نامه ای ست که دکتر شریعتی به هنگام بازدید از اهرام مصر و مشاهده شکوه و عظمت آنها و همچنین نقل قول راهنما توریست ها که از رنج هایی که بردگان در آن زمان متحمل می شدند، خطاب به بردگان نوشته است.
در بخشی از متن این کتاب فراموش ناشدنی می خوانیم:
ما اکنون، به ظاهر برای کسی بیگاری نمی کنیم، آزاد شده ایم، بردگی برافتاده است. اما به بردگی یی بدتر از سرنوشت تو محکوم شده ایم. اندیشه ما را برده کرده اند. دلمان را به بند کشیده اند و اراده مان را تسلیم کرده اند، و ما را به عبودیتی آزادگونه پرورده اند و با قدرت علم، جامعه شناسی، فرهنگ، هنر، آزادیهای جنسی، آزادی مصرف و عشق به برخورداری و فرد پرستی، از درون و از دل ما، ایمان به هدف، مسئولیت انسانی و اعتقاد به مکتب او را پاک برده اند. و اکنون برادر، ما در برابر این نظام های حاکم، کوزه های خالی زیبایی شده ایم که هر چه می سازند،می بلعیم...
خواندن این جزوه کوچک برای آشنا شدن با روحیه خاص دکتر شریعتی و رویکرد فکری اش در روبرو شدن و مبارزه با مظالم زمانه دارای اهمیت بسیار است.
****
کتاب چهارم
جستجوگری در مسیر شدن
نوشته: شهید دکتر محمد حسینی بهشتی
بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید آیت الله بهشتی
شهید بهشتی علاقه و احترام بسیاری برای دکتر شریعتی قائل بود و درباره او می گفت:
«آنچه مى توانم در رابطه با دكتر بگويم دو نكته است: يكى اينكه بر حسب برخوردهايى كه داشتيم و تاحدى كه شنيده و يا نوشته هايش را خوانده ام، دكتر همواره رو به اصالت اسلامى پيش مى رفت؛ يعنى هر چه جلو مى رفت به اصالت اسلامى نزديكتر مى شد.
دوم اينكه، برعكس آنچه گاهى درباره او گفته می شد كه آدمى است كه حرف ديگران را نمی پذيرد، او حرفهاى مستند و منطقى افرادى را كه صاحب نظر بودند می شنيد و گوش می داد و می پذيرفت، به شرط آنكه آن طرف در آن سطح و در آن حد از قدرت فكرى و قدرت تحليل باشد كه بتواند مشكلى را براى او بگشايد و مطلبى را برايش باز كند.
خصوصيت دكتر اين بود كه هويت و اصالت خود را در اين مطالعات گم نكرده و دچار از خود بيگانگى نگشته بود. پيدا بود كه در طول سالها مطالعه و تحصيل در زمينه جامعه شناسى و معارف غربى، شيفته و دلباخته مطلق فرهنگ غربى نشده بود، بلكه اصالت فرهنگ غنى اسلام همواره براى او جاذبه نيرومند داشت. همين امتياز سبب شده بود كه دكتر بتواند با حفظ خويشتن خويش و هويت خود، در يك سير و سلوك فكرى و معرفتى، گامهاى بلندى به جلو بردارد و نتايج جالب و زيبا و ارزنده اى را به دست آورد.
تقدیر و ستایش من از دکتر به خاطر این است که او را جستجوگرى یافتم که اگر با زبان روشن و منطق بى‌غرضانه با او صحبت مى‌کردى آماده آن بود که در نظراتش، در ساخته‌هاى پیشینش، تجدیدنظر کند و این خود یک بعد زیبا و متعالى در هر انسانى است؛ زیرا حق و حق پرستى هم از نکته‌هاى بارز اسلام است. چرا جامعه ما، به جاى استفاده مثبت از چهره‌ها و سرمایه هایش، سراغ انگ زدنهایى مى‌رود که به این استفاده مثبت ضرر مى‌زند؟ این شیوه، شیوه‌اى که من از اسلام آموخته‌ام نیست و آن را نمى‌پسندم. من معتقدم از دکتر و بسیارى سرمایه‌هاى علمى دیگر مى‌توان استفاده مثبتِ سازنده کرد و این نکته‌هاى ابهام را مانع استفاده سازنده قرار نداد .
از همین رو در زمانی که بسیاری دکتر شریعتی را آماج حملات گوناگونی قرار داده و نظرات او را پیرامون مذهب زیر سوال می بردند با «نوشتن کتاب جستجوگری در مسیر شدن» علاقه و احترام خود را به دکتر شریعتی بیش از پیش آشکار کرد.
این کتاب ارزشمند، در راستای شناسایی سیمای سیاسی و مذهبی دکتر علی شریعتی، در هفت فصل نوشته شده و بارها توسط بنیاد نشر و حفظ آثار شهید آیت الله بهشتی منتشر و تجدید چاپ شده است.
****
کتاب پنجم
امت و امامت
نوشته: دکتر علی شریعتی
کتاب «امت و امامت» دربرگیرنده مجموعه سخنرانی ها و درس های دکتر علی شریعتی در سال ۱۳۴۸در حسینه ارشاد است. وی از رهگذر این گفتار که به بررسی جامعه شناختی اصل امامت شیعی می پردازد، نظام سیاسی و حکومتی ایده آل خود و نوع تعامل جامعه اسلامی (امت) را با حاکم اسلامی (امام) بررسی می کند. در این گفتار که هنوز پس از سی و چند سال تازه و امروزی است به نقد دموکراسی غربی پرداخته و آنها را نظام سرمایه داری حاصل سودجویی های سرمایه داران و استعمارگران در کسوت سیاست مردان ارزیابی می کند.
«امت و امامت» از جنبه های مختلف دارای اهمیت است که برخی از آنها به طور مختصر به قرار زیر هستند:
در این اثر دکتر شریعتی به طور مستقیم و روشن در باره نظام سیاسی مطلوب خود سخن می گوید. این اثر تقریبا همام زمان که امام خمینی (ره) «ولایت فقیه» خود را منتشر کرده اند به چاپ رسیده (۱۳۴۸). نظرات آنها در پاره ای موارد تفاوتهایی دارند اما از لحاظ مبنایی شباهت های شان اندک نیست. آثار هر دوی آنها به عنوان رهبران انقلاب علیه شاه در میان مخالفان با گرایشات اسلامی به ویژه جوانان و دانشگاهیان بسیار تاثیر گذار بود و این می توانست نقاط اشتراک آنها را بسیار تقویت کند و در آخر اینکه این کتابها هریک چالش برانگیز ترین آثار نویسنده خود به خصوص در زمینه الگوی نظام اسلامی در عصر غیبت است.
گفتنی ست دکتر شریعتی در سخنرانی « انتظار مذهب اعتراض » که درسال ۵۰ در حسینیه ارشاد ایراد شده، نگاهی به بررسی نظام سیاسی مطلوب در زمان غیبت امام مهدی (عج) دارد که تقریبا مشابه همان ولایت فقیهی است که توسط خبرگان منتخب مردم برگزیده می شود و مأمور است تا حکومت را برای تعالی بخشیدن جامعه بر اساس مکتب ـ و نه طبق خواسته ها و امیال مردم ـ رهبری کند.
کتاب مهم « امت و امامت» را می توانید از اینجا دانلود کنید
****
این پرونده را با سالشمار زندگی مرحوم دکتر علی شریعتی به پایان می بریم و یادش را گرامی می داریم، یاد مردی که در سالهای دور و نزدیک سهم بسیاری در گرایش، رویکرد دوباره و آشتی نسل جوان با مذهب داشته است.
سالشمار زندگی دکتر علی شریعتی
۱۳۱۲ تولد در دوم آذر ماه در روستای کاهک از توابع مزينان سبزوار
۱۳۱۹ ورود به دبستان "ابن یمین"
۱۳۲۵ ورود به دبیرستان فردوسی مشهد
۱۳۲۷ عضویت در کانون نشر حقایق اسلامی
۱۳۲۹ ورود به دانشسرای مقدماتی مشهد
۱۳۳۱ اتمام دوره دانشسرا و استخدام در اداره فرهنگ مشهد
بنیانگذاری انجمن اسلامی دانش آموزان
شرکت در تظاهرات خیابانی علیه حکومت موقت قوام و دستگیری کوتاه مدت
۱۳۳۲ عضویت در نهضت مقاومت ملی
۱۳۳۳ اخذ دیپلم ادبی
انتشار کتاب (ترجمه) نمونه‌های عالی اخلاقی در بحمدون اثر کاشف الغطاء
۱۳۳۴ انتشار کتابهای "ابوذر غفاری" و "تاریخ تکامل فلسفه"
ورود به دانشکده ادبیات مشهد
۱۳۳۶ دستگیری به همراه ۱۶ نفر از اعضای نهضت مقاومت در مشهد
۱۳۳۷ فارغ التحصیل از دانشکده ادبیات با احراز مقام اول
۲۴ تیر ماه: ازدواج با همکلاس خود بنام (بى بى فاطمه) شریعت رضوی
۱۳۳۸ اعزام به فرانسه با بورس دولتی بدلیل کسب رتبه اول
تولد اولین فرزندش «احسان»
پیوستن به سازمان آزادیبخش الجزایر
۱۳۳۹ ملحق شدن همسر و فرزند در فرانسه
زندانى شدن در پاریس بخاطر مبارزاتش در راه آزادى الجزایر
۱۳۴۰ همکاری با کنفدراسیون دانشجویان ایرانی، جبهه ملی، نهضت آزادی و نشریه ایران آزاد
۱۳۴۱ مرگ مادر
تولد دومین فرزندش "سوسن" (زرى)
آشنائی با افکار فانون نویسنده انقلابی آنتیلی الاصل و عضو جبهه نجات بخش الجزایر و کتاب دوزخیان روى زمین
آشنائی با ژان پل سارتر
۱۳۴۲ تولد سومین فرزندش "سارا"
اتمام تحصیلات و اخذ مدرک دکترا در رشته تاریخ و گذراندن کلاسهاى جامعه شناسی
۱۳۴۳ بازگشت به ایران و دستگیری در مرز و انتقال به زندان قزل قلعه
پایان انتظار خدمت و از شانزدهم شهریور ماه انتصاب مجدد در اداره فرهنگ
۱۳۴۴ انتقال به تهران بعنوان کارشناس و بررسی کتب درسی
۱۳۴۵ استادیاری رشته تاریخ در دانشگاه مشهد
۱۳۴۷ آغاز سخنرانی‌هاى او در حسینیه ارشاد و دانشگاه‌ها
انتشار کتابهاى "اسلام شناسى مشهد" مجموعه آثار ۳۰ و "از هجرت تا وفات"
۱۳۵۰ تولد چهارمین فرزندش "مونا"
۱۳۵۱ تعطیل حسینیه ارشاد و ممنوعیت از سخنرانى
۱۳۵۲ معرفی خود به ساواک و هجده ماه زندان انفرادی در کمیته شهربانی
۱۳۵۴ خانه نشینی و آغاز زندگی سخت در تهران و مشهد
۱۳۵۶ هجرت به اروپا و درگذشت نا بهنگام (شهادت)
