در این صورت نهاد قضایی نیز به شکایت ورود کرده و ممکن است برای او قرار تعقیب یا جلب فرد را صادر کند. زمانی که فرد به دلیل اتهامات وارده یا انتسابی خوانده می‌شود، می‌تواند در دفاع از خود و رد اتهامات گفته‌ها و مدارکی را ارائه کند. در ادامه به فرآیند اتهامات انتسابی و چگونگی دفاع از آن خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

اتهام انتسابی چیست؟

اتهام انتسابی یا اتهام وارده در لغت به معنی نسبت دادم جرم به فردی دیگر است. زمانی که جرمی واقع می‌شود، ضابطان قضایی برای پیدا کردن متهم و معرفی آن به دادگاه باید فرآیند مشخصی را طی کنند.

آن‌ها ابتدا تحقیقات مقدماتی را انجام داده و اقداماتی مانند حفظ آثار و علائم جرم، جمع آوری ادله اثبات جرم، شناسایی و جلوگیری از فرار متهم را انجام می‌دهند. در نتیجه با توجه به مدارک و شواهد موجود، فرد را شناسایی کرده و جرم ارتکابی را به او نسبت می‌دهند.

مجموع این کارها برای یافتن مجرم انجام می‌شود. اما در این زمان او فقط یک متهم است. کسی که شواهد بر علیه اوست. حتی اگر ادله اثبات جرم وی کاملا محرز باشد، باز هم نمی‌توان او را مجرم نامید. همچنان متهم بوده و حق دفاع دارد.

تفهیم اتهام

پس از اینکه مقام قضایی متهم را شناسایی کرد، باید به او تفهیم اتهام شود. تفهیم اتهام یکی از حقوق اصلی و قانونی متهم بوده تا بتواند در رابطه با جرم و اتهامات وارده به او مدارک و ادله موجود، از خودش دفاع کند. او باید در جریان کامل اتهام انتسابی قرار بگیرد.

تفهیم اتهام جز وظایف بازپرس پرونده است و باید طوری آن را به صورت شفاهی بازگو کند که متهم کاملا متوجه شده و برایش قابل فهم باشد. زمانی که متهم با اصطلاحات قانونی آشنایی ندارد، بازپرس باید تفهیم اتهام را با کلمات ساده بیان کند.

مثلا برخی عناوین مجرمانه مانند «جعل مفادی» مسلما برای مجرمی که آشنایی با این مفهوم نداشته کاملا بی‌فایده بوده و این نوع تفهیم اتهام مورد نظر قانونگذار نیست.

البته وظیفه ضابطین قضائی و انتظامی در بحث تفهیم اتهام تنها محدود به این موارد نمی‌شود. آن‌ها همچنین نمی‌توانند بدون تعیین تکلیف توسط احکام قضایی بیش از 24 متهم را در بازداشت نگه دارند.

متهم بازداشتی نیز حقوقی دارد. او می‌تواند در برابر سوالات بازپرس پرونده سکوت اختیار کرده و تقاضای وکیل کند. همچنین می‌تواند با دوستان و اقوام درجه یک خود در هنگام بازداشت موقت، ملاقات نماید. از دیگر قوانین مهم بر تن نکردن لباس مخصوص زندان بر تن متهم است.

بعد از اینکه تفهیم اتهام صورت گرفت، فرد بازداشت شده به عنوان متهم شناخته می‌شود. تفهیم اتهام از این جهت ضروری است که امکان رد اتهام یا انتساب اتهامات برای متهم را مهیا می‌کند و از جهت دیگر قاضی تحقیق را مجاز می‌کند که دست به اقدامات ضروری بزند. مانند صدور قرارهای تامینی.

بحث تفهیم اتهام در اتهام انتسابی چنان مهم است که اگر شخص متهم شده در یک روز یا در روزهای متعدد مورد بازجویی قرار گیرد، در هر مرحله باید تفهیم اتهام به صورت کامل و دقیق برایش صورت گیرد.

برخی از موارد دیگر که باید هنگام تفهیم اتهام رعایت شود، بنا بر تاکید مشاوره آنلاین حقوقی عبارتند از:

• مقام قضایی باید هویت و مشخصات دقیق متهم و آدرس پستی او را برای ابلاغ احضاریه بگیرد و صحت آن را استعلام کند.

• در هنگام تفهیم اتهام بازپرس باید جرائمی که به او منسوب شده را به صورت مجزا برای او ذکر کند. همچنین باید ادله و مدارکی که علیه او جمع آوری شده را به متهم بگوید که بتواند از خود دفاع کند.

• در هنگام تفهیم اتهام سوالات باید صریح، کوتاه، مفید و روشن و مرتبط با اتهامات وارده باشد. بازپرس مجاز نیست با سوالات تلقینی فرد را وارد به گفتن کند.

انواع اتهامات انتسابی

اتهام انتسابی را می‌توان در دو دسته جای داد:

• اتهام انتسابی قولی: در این نوع فرد جرمی را به صورت شفاهی به دیگری وارد می‌کند. می‌تواند این کار را از طریق گفتار انجام دهد یا اینکه از رسانه‌های عمومی و اسناد چاپی استفاده کرده و در مراکز عمومی نشر دهد.

• اتهام انتسابی فعلی: در این نوع، شاکی به قصد اتهام زدن به دیگری صحنه سازی کرده و مدارک و وسایلی را در منزل، ماشین و محل کار فرد جاسازی می‌کند تا او را مجرم نشان دهد. البته زمانی که بازپرس با مدرک و ادله نیز متهم را پیدا می‌کند، مصداق این نوع اتهام می‌شود.

ابلاغیه دفاع از اتهام انتسابی

زمانی که ابلاغیه دفاعی از سوی دادسرا برای متهم فرستاده می‌شود، او معمولا 5 روز فرصت دارد تا در شعبه مربوطه حاضر شود. اگر فرد به عنوان متهم احضار می‌شود با توجه به نوع جرم انتسابی باید در مهلت مقرر همراه با ضامن یا وثیقه در دادسرا حاضر شود. در غیر اینصورت برای او حکم جلب صادر خواهد شد.

دفاع از اتهامات وارده در دادگاه

یکی از موارد مهمی که قانون آیین دادرسی کیفری به آن پرداخته و تاکید کرده است، حق آخرین دفاع متهم است. متهم قبل از پایان جلسه رسیدگی و اعلام خاتمه دادرسی می‌تواند اظهارات خود برای رفع اتهامات وارده را ایراد کند. البته می‌تواند این کار را نوشتن لایحه دفاعیه نیز انجام دهد.

مراحل دفاع در دادسرا و دادگاه

پرونده‌های کیفری در قانون ایران دارای تشریفات خاص خود هستند. در جرائم کیفری، ابتدا تحقیقات مقدماتی در دادسرا و توسط بازپرس یا دادیار انحام می‌شود.

سپس با شکایت شاکی یا اعلام مقام صالح، دادستان موظف می‌شود که بر اساس قوانین مربوطه، تعقیب کیفری متهم را آغاز نماید. این مسئله موضوعی مهم در رابطه با چگونگی دفاع در دادگاه محسوب می‌شود.

در این مرحله، واحد ابلاغ دادسرا، برای فردی که متهم به ارتکاب جرم است ابلاغیه‌ای می‌فرستد تا او در روز و ساعت مشخص شده در دادسرا حضور یافته و پاسخگو باشد.

چنانچه متهم بدون عذر موجه و در موعد مقرر شده حاضر نشود، بر اساس اطلاعات حقوقی ممکن است دادسرا مجددا برای او احضاریه صادر کند یا اینکه دستور جلب او را صادر نماید. بعد از احضار متهم، بازپرس یا دادیار، با بررسی مدارک و مستندات لازم و تعیین روش‌های اثبات جنایت و شناسایی متهم، در نهایت پرونده را به دادگاه می‌فرستد.

نحوه دفاع متهم از خود در مراحل دادرسی

متهم می‌تواند زمان حضور در دادگاه به صورت شفاهی یا کتبی از خود دفاع کند که هر کدام شرایط خاص خود را دارند:

• نحوه دفاع در برابر اتهامات وارده در دادگاه به صورت شفاهی

قانون به متهم اجازه داده که به صورت شفاهی نیز از خود دفاع کرده و اتهامات وارده را رفع نماید. در این شرایط متهم باید به صورت آراسته در دادگاه حاضر شده و با ادب و احترام در برابر قاضی رفتار نماید. در دفاع شفاهی متهم می‌باست به پرسش‌هایی که قاضی از او می‌کند، به صورت کاملا دقیق و بدون پراکنده گویی پاسخ دهد.

البته دفاع شفاهی از متهم نیز می‌تواند توسط وکیل او انجام شود. به عنوان یک رسم، شاید بهتر باشد که متهم در هنگام پاسخ دادن به سوالات قاضی در برابر دادگاه ایستاده و اظهاراتش را با لحن و صدای مطمئن ایراد نماید. همچنین باید سعی کند که از احساساتی شدن و غلبه خشم و داد زدن خودداری کند.

اگر متهم همراه با وکیلش در این جلسات شرکت می‌کند، باید بین او و وکیل هماهنگی کامل وجود داشته باشد. زیرا هر گونه تناقضی در صحبت‌های آن‌ها می‌تواند به ضررشان تمام شود.

همچنین متهم باید از گفتن موضوعاتی که وکیل او را از آن‌ها منع کرده یا موجب به بی‌راهه کشیدن پرونده می‌شود، کاملا پرهیز کند.

• نحوه دفاع در برابر اتهامات وارده در دادگاه به صورت کتبی

دفاع در برابر اتهامات وارده در دادگاه به صورت کتبی، همان لوایح دفاعی است که توسط وکیل پایه یک دادگستری یا متهم نوشته شده و به دفتر دادگاه کیفری تحویل داده می‌شود. لایحه دفاعیه می‌تواند چاپی و دست نویس باشد و از طرف متهم خطاب به دادگاه کیفری رسیدگی کننده به جرم نوشته می‌شود.

در لایحه دفاعی متهم یا وکیل او باید مدارک و مستنداتی که در رفع اتهام از متهم بوده و توانایی برائت او را دارند، به دادگاه ارائه کنند. هدف از نوشتن لایحه این است که مقام قضایی را با استدلال‌هایی محکم و منطقی مبنی بر برائت متهم مجاب کنند.

روش کار دستگاه قضایی در دفاع از اتهامات وارده

مراجع قضایی بدون هیچ گونه تعصبی و کاملا بی‌طرفانه و با توجه به شواهد و مدارک موجود در پرونده، حکم را صادر می‌کنند. آن‌ها برای این کار جلسات دادگاه را بر اساس قوانین و مقررات مربوطه برگزار کرده و سپس با بررسی مدارک و شواهد قضایی، اقدام به صدور حکم می‌کند.

دستگاه قضایی برای اثبات جرم یا برائت متهم ممکن است از روش‌های مختلفی استفاده کند که به شرح زیر هستند:

• اقرار

اقرار متهم جهت اثبات جرائم او، نقش مهمی در دستگاه قضایی دارد. اقرار باید به صورت شفاهی یا کتبی، روشن و صریح و بدون ابهام باشد.

همچنین اقرار باید قطعی بوده و اقرار معلق و مشروط قابل قبول نیست. برای اینکه اقرار نافذ بوده و در اثبات جرم اثرگذار باشد، فرد اقرار کننده می‌بایست عاقل، بالغ و مختار باشد.

اقراری که همراه با اجبار، شکنجه، تلقین یا سایر شرایط نامناسب روحی باشد، به هیچ عنوان قانونی نبوده و اعتبار ندارد. در برخی جرایم مانند شرب خمر، قوادی، قذف و سرقت، اگر اقرار دوبار پشت سر هم باشد، قابل قبول است اما در سایر جرایم یک بار کافی است. در واقع اقرار یک اصل مهم در زمینه شناخت نحوه دفاع در دادگاه محسوب می‌شود.

• سوگند

در ماده 201 قانون مجازات اسلامی، سوگند به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا پذیرفته شده است. سوگند به معنی گواهی دادن خداوند بر درستی گفتار ادا کننده آن است. سوگندی معتبر است که ادا کننده آن عاقل، بالغ، قاصر و مختار باشد. سوگند باید با لفظ جلاله والله، بالله و تالله انجام شود و در صورت نیاز دادگاه کیفیت ادای سوگند را بررسی خواهد کرد.

بر اساس قوانین قسم یا سوگند باید با توجه به ادعای متهم انجام شده و بتوان یقینی بودن آن را ثابت نمود. همچنین سوگند باید به صورت لفظی ادا شود. البته این امکان نیز وجود دارد که بتوان قسم را روی یک کاغذ نوشت اما روش مرسوم و عرفی آن، شفاهی بودن و ادای لفظی است.

بر اساس ماده 207 قانون مجازات اسلامی، سوگند فقط نسبت به طرفین دعوا و قائم مقام آن‌ها موثر خواهد بود. همچنین در برخی از جرائم ممکن است که میزان تعزیرات به کمک سوگند و قسم اثبات شود.

از این موارد می‌توان به قصاص و ضرر و زیان اشاره کرد. اگر ثابت شود که سوگند دروغ بوده یا ادا کننده فاقد شرایط قانونی است، سوگند از اعتبار ساقط خواهد شد.

• شهادت شهود

شهادت یکی از مهم‌ترین ادله‌ای است که متهم می‌تواند در دفاع از خود و رفع اتهامات وارد به خود استفاده کند. شهادت شهود باید بر اساس قوانین مندرج در قانون باشد. شهود باید دارای شرایط زیر باشد:

• بلوغ

• عقلانیت

• ایمان

• حلال زاده بودن

• عدم داشتن دشمنی با طرفین درگیر در اختلاف

• عدالت

• عدم داشتن منافع شخصی در شهادت

• ولگرد نبودن

• دانش قاضی

قانون مجازات اسلامی برای دانش و اطلاعات قاضی ارزش قائل شده و آن را جزئی از ادله اثبات یا رد اتهامات ذکر کرده است. با توجه به ماده 211 قانون مجازات اسلامی، علم قاضی به معنی یقینی است که از مستندات روشن برای او حاصل شده است.

علم قاضی آخرین ادله اثبات یا رد دعوا در امور کیفری است. در بخش‌هایی که مستند حکم، مربوط به دانش کلی قاضی خواهد بود، قاضی وظیفه داد تا تمامی قرائن و دلیل‌های مدنظر را به طور کامل در حکم به اطلاع سایر افراد برساند.

در شرایطی که دانش قاضی با مستندات قانونی یکسان نباشد، نمی‌تواند از آن‌ها برای ارائه رای استفاده کند. در صورتی که علم قاضی حاصل نشود، می‌توان با استناد به ادله قانونی معتبر رای نهایی را صادر کرد.

مطابق با ماده 213 قانون مجازات اسلامی، در هنگام تعارض سایر ادله با هم، اقرار به شهادت، قسامه و سوگند مقدم است و شهادت نیز بر سوگند و قسامه تقدم دارد.