تابناک نوشت: اخیراً محمد حسین عظیمی، دبیرکل جبهه ایران اسلامی اعلام کرده که ایران در چند روز آینده از دستاوردهای پلاسمایی خود رونمایی خواهد کرد ، این فعال سیاسی همچنین گفت "جمهوری اسلامی ایران اولین و بزرگترین دارنده سلاح‌های پلاسمایی در دنیاست". 

به این بهانه بر آن شدیم به این مقوله نگاهی داشته باشیم. سلاح‌های پلاسمایی، در صورت وجود، می‌توانند معادلات قدرت نظامی را تغییر دهند، اما کارشناسان دفاعی نسبت به چنین ادعاهایی محتاط هستند. 

سلاح‌های پلاسمایی، یکی از جذاب‌ترین و بحث‌برانگیزترین مفاهیم در مرزهای فناوری نظامی و علوم پیشرفته محسوب می‌شوند. این سلاح‌ها در تئوری، از پلاسما(حالت چهارم ماده) که در دماهای فوق‌العاده بالا ایجاد می‌شود—به عنوان ابزاری برای نابودی یا خنثی‌سازی اهداف استفاده می‌کنند.

ایده به کارگیری پلاسما در جنگافزارها، ریشه در رویاهای علمی‌تخیلی دارد؛ از پرتوهای نابودگر در فیلم‌های فضایی تا سپرهای انرژی غیرقابل نفوذ. اما در جهان واقعی، این مفهوم هنوز در مراحل پژوهشی اولیه و آزمایش‌های کنترل‌شده قرار دارد و به ندرت از محدوده آزمایشگاه‌های پیشرفته فراتر رفته است.

پلاسما، به دلیل ماهیت یونیزه و رسانای خود، پتانسیل تبدیل شدن به ابزاری انقلابی در حوزه‌های مختلف نظامی را دارد: از ایجاد سپرهای پلاسمایی برای دفاع در برابر موشک‌ها و پرتوهای لیزری گرفته تا پرتاب گلوله‌های پلاسمایی با توان تخریب بالا. با این حال، چالش‌های فنی عظیمی بر سر راه عملیاتی شدن این ایده‌ها وجود دارد. نیاز به منابع انرژی عظیم، کنترل دقیق پلاسما در محیط‌های باز، و مقاومت در برابر عوامل جوی (مانند باد و باران) تنها بخشی از موانع پیشِروی دانشمندان و مهندسان است.

در سال‌های اخیر، کشورهایی مانند آمریکا، روسیه، و چین در پروژه‌های محرمانه یا نیمه‌عملی خود، گام‌هایی برای بررسی کاربردهای دفاعی پلاسما برداشته‌اند. برای مثال، آزمایش سیستم‌هایی که با ایجاد ابرهای پلاسمایی، مسیر موشک‌های دشمن را منحرف می‌کنند یا حسگرهای الکترونیکی را مختل می‌سازند. با این حال، این فناوری‌ها هنوز به معنای واقعی «سلاح پلاسمایی» نیستند و بیشتر در دسته فناوری‌های کمکی دفاعی جای می‌گیرند.

ورود به بحث سلاح‌های پلاسمایی، نیازمند درک تفاوت آن با سلاح‌های انرژی هدایت‌شده (DEWs) مانند لیزرها و مایکروویوهاست. در حالی که DEWs انرژی را به صورت متمرکز و مستقیم به هدف منتقل می‌کنند، سلاح پلاسمایی به طور نظری می‌تواند هم از انرژی حرارتی و هم از اثرات الکترومغناطیسی پلاسما برای آسیب‌رسانی استفاده کند. این تفاوت، سلاح‌های پلاسمایی را به گزینه‌ای چندمنظوره، اما پیچیده تبدیل می‌کند.

در این بحث، به بررسی جایگاه کنونی این فناوری، کشورهای پیشرو در پژوهش‌های مرتبط، و چالش‌هایی که آینده سلاح‌های پلاسمایی را شکل می‌دهند، خواهیم پرداخت. آیا روزی شاهد نبردهایی با پرتوهای پلاسمایی خواهیم بود؟ یا این ایده برای همیشه در قلمرو داستان‌های علمی باقی می‌ماند؟ پاسخ به این پرسش‌ها، نه تنها به پیشرفت‌های فنی، بلکه به تحولات ژئوپلیتیک و اخلاقیات در حوزه جنگافزارها نیز وابسته است.

 پلاسما گازی فوق‌داغ و یونیزه است که می‌تواند اثرات مختلفی از درد شدید تا آسیب فیزیکی ایجاد کند. فناوری این سلاح‌ها در طول زمان تکامل یافته است، اما چالش‌های فنی همچنان مانع از استقرار گسترده آنها شده است.

سلاح‌های پلاسمایی در واقع از ترکیب فناوری لیزر و خصوصیات فیزیکی پلاسما بهره می‌برند. در ابتدای توسعه سلاح‌های لیزری، محققان با مشکلی مواجه شدند: وقتی پالس لیزری قدرتمند به هدف برخورد می‌کرد، لایه بیرونی ماده هدف بخار می‌شد و پلاسما (گاز بسیار داغ) تولید می‌کرد. این پلاسما تمامی انرژی پالس‌های بعدی را جذب می‌کرد و مانع برخورد آنها به هدف می‌شد، در واقع یک سپر محافظ ایجاد می‌کرد.

طراحان تسلیحاتی به جای تلاش برای غلبه بر این مشکل، روشی برای استفاده بهینه از این پدیده ابداع کردند. آنها سیستمی طراحی کردند که با استفاده از پالس لیزری، پلاسما را گرم کرده و در نهایت باعث انفجار آن می‌شد. به جای ایجاد یک سوراخ در سطح هدف، این نوع لیزر می‌توانست انفجار پلاسمایی با اندازه متغیر و بدون محدودیت ایجاد کند، و این کار تنها با تغییر قدرت لیزر امکان‌پذیر بود.

ویژگی فرضی سلاح‌های پلاسمایی این است که تأثیرات آنها قابل درجه‌بندی است. این سلاح‌ها می‌توانند از ضعیف و بی‌آزار تا قدرتمند به اندازه‌ای که شخصی را از روی زمین بلند کرده و به زمین بیندازد، تنظیم شوند. این قابلیت تنظیم، آنها را برای اهداف نظامی و امنیتی بسیار جذاب می‌کند، زیرا می‌توانند برای شرایط مختلف با شدت‌های متفاوت استفاده شوند.

اثر این سلاح‌ها فقط محدود به آسیب فیزیکی نیست. آزمایش‌های انجام شده روی حیوانات نشان داده که انفجار پلاسما باعث ایجاد درد و فلج موقتی می‌شود. محققان دریافتند که آسیب به اعصاب نتیجه شوک ناشی از موج لیزر یا گرمای آن نیست، بلکه در نتیجه پالس الکترومغناطیسی تولید شده در اثر انبساط توپ آتشین پلاسمایی ایجاد می‌شود.

در دهه‌های گذشته، چندین نسل از سلاح‌های پلاسمایی مورد تحقیق و آزمایش قرار گرفته‌اند. سازندگان اولین سلاح کنترل‌کننده پلاسما آن را «لیزر کشنده ضربه‌ای پالسی» (Pulsed Impulsive Kill Laser) یا به اختصار PIKL نامیدند. این سیستم اولیه بزرگ، سنگین و شکننده بود.

در سال ۱۹۸۸، سیستم PIKL با یک سخت‌افزار قدرتمندتر برای تولید لیزر شیمیایی پالسی (Pulsed Chemical Laser) یا به اختصار PCL جایگزین شد. این سلاح از طریق احتراق در دمای بالای دتوریوم با فلورین بسیار خورنده تولید اشعه می‌کرد. اما حتی این سلاح لیزری جدید نیز قدرت بالایی نداشت و نیاز به بهبود داشت.

در سال ۲۰۰۰، بهبودهای دیگری انجام شد که به ساخت «گلوله انرژی پالسی» (Pulsed Energy Projectile) یا PEP منجر گردید. پس از تقریباً یک دهه توسعه، به نظر می‌رسید که ایده ساخت یک سلاح لیزری غیرکشنده در حال تبدیل شدن به واقعیت است. ارتش ایالات متحده می‌خواست این سلاح را روی خودروی زرهی هامر نصب کرده و از فاصله دو کیلومتری اهدافی را مورد اصابت قرار دهد.

اما آزمایش‌های عملی نشان داد که اگرچه این اشعه‌های پر صدا ظاهراً خوب و مؤثر به نظر می‌رسند، اما برای تبدیل شدن به یک سلاح مؤثر به قدرتی صدها برابر قدرت کنونی نیاز داشتند. با این حال، آزمایش سلاح PEP روی حیوانات نشان داد که انفجار پلاسما باعث ایجاد درد و فلج موقتی در حیوانات می‌شود.

محققان دریافتند که پالس الکترومغناطیسی تولید شده توسط انفجار پلاسما به طور مستقیم بر سیستم عصبی هدف تأثیر می‌گذارد، درست مانند تأثیر مخربی که اختلالات الکترونیکی بر سیستم‌های بی‌سیم می‌گذارد. این کشف غیرمنتظره منجر به تنظیم دقیق تأثیرات سیستم عصبی لیزرهای PEP شد. 

سلول‌های عصبی که درد را انتقال می‌دهند با نام «نوسی‌سپتور» (nociceptor) شناخته می‌شوند و محققان بر این باور بودند که پالس الکترومغناطیسی باعث می‌شود این گیرنده‌های عصبی تا نهایت حد ممکن فعال شوند، که احساس دردی شدید بدون صدمه واقعی را در پی دارد. این سلاح به شدت بی‌آزار (از نظر آسیب دائمی)، اما دارای قدرت بازدارندگی بسیار بالا بود.

در اوایل سال ۲۰۱۸، گروه تحقیقات نظامی سلاح‌های لیزری غیرکشنده از یک لیزر جدید به نام «تأثیر پلاسمایی تحریک‌شده با لیزر» (Laser Induced Plasma Effect - LIPE) رونمایی کرد که شلیک‌هایی سریع از پالس‌های پلاسمایی ایجاد می‌کرد، با شباهتی بسیار به آنچه سیستم PIKL در سال ۱۹۹۸ انجام می‌داد، اما با قدرت ماژولار برای حمل سیگنال.

این نشان می‌دهد که تحقیقات در زمینه سلاح‌های پلاسمایی همچنان ادامه دارد و پیشرفت‌های جدیدی در این زمینه صورت گرفته است. با این حال، چالش‌های فنی همچنان وجود دارند و این سلاح‌ها هنوز به طور گسترده در میدان‌های نبرد مورد استفاده قرار نگرفته‌اند.

با توجه به اطلاعات موجود، سلاح‌های پلاسمایی به صورت آزمایشی وجود دارند و تحقیقات روی آنها ادامه دارد. اما استفاده گسترده و عملیاتی از این سلاح‌ها هنوز محقق نشده است. چالش‌های فنی مانند نیاز به انرژی بسیار زیاد، مشکلات مربوط به کنترل و هدایت پلاسما، و محدودیت‌های عملیاتی، همچنان مانع از استقرار گسترده این سلاح‌ها شده است.
به نظر می‌رسد که سلاح‌های پلاسمایی در مرحله انتقال از تحقیقات آزمایشگاهی به کاربردهای عملیاتی محدود هستند. آنها بیشتر برای اهداف خاص مانند سلاح‌های غیرکشنده یا سیستم‌های دفاعی خاص در نظر گرفته شده‌اند تا سلاح‌های متعارف گسترده.

بطور خلاصه می‌توان گفت سلاح‌های پلاسمایی نمونه‌ای از فناوری‌های پیشرفته نظامی هستند که از پلاسما برای ایجاد اثرات مختلف استفاده می‌کنند. این سلاح‌ها از نظر تئوری و در سطح آزمایشگاهی وجود دارند، اما هنوز به صورت کامل عملیاتی نشده‌اند. فناوری این سلاح‌ها بر اساس استفاده از لیزر برای تولید و کنترل پلاسما است، و می‌تواند اثرات متنوعی از ایجاد درد شدید تا آسیب فیزیکی داشته باشد.

با توجه به پیشرفت‌های اخیر در زمینه لیزر و فناوری پلاسما، احتمال می‌رود که در آینده شاهد نسل‌های جدیدتر و کارآمدتر این سلاح‌ها باشیم. با این حال، چالش‌های فنی و محدودیت‌های عملیاتی همچنان مانع از استفاده گسترده این سلاح‌ها می‌شوند. به همین دلیل، علی‌رغم جذابیت و پتانسیل بالقوه، سلاح‌های پلاسمایی هنوز بیشتر در حوزه تحقیقات و توسعه قرار دارند تا در میدان‌های نبرد واقعی.

 روسیه در سال‌های اخیر چندین بار از توسعه سلاح‌های انرژی هدایت‌شده (Directed Energy Weapons) مانند لیزرهای نظامی رونمایی کرده است. یکی از مشهورترین نمونه‌ها، سیستم Peresvet است که در سال ۲۰۱۸ به عنوان یک سلاح لیزری ضد ماهواره و ضد پهپاد معرفی شد. رسانه‌های روسی گاهی از آن با عنوان «لیزر پلاسمایی» یاد می‌کنند، اما این اصطلاح بیشتر یک برچسب تبلیغاتی است تا توصیف فنی دقیق. 

در حال حاضر کدام کشورها دارای تکنولوژی ساخت سلاح‌های پلاسمایی هستند؟

در حال حاضر، هیچ کشوری در جهان ادعای دستیابی به سلاح پلاسمایی عملیاتی (به معنای سلاحی که از پلاسما به عنوان گلوله یا پرتابه برای نابودی اهداف استفاده کند) نکرده است. فناوری پلاسما به شکل مورد نیاز برای چنین سلاح‌هایی هنوز در مراحل پژوهشی یا آزمایشگاهی است و بیشتر در حوزه‌های علمی غیرنظامی (مانند انرژی گداخت هسته‌ای یا سیستم‌های پیشرانه فضایی) کاربرد دارد. با این حال، برخی کشورها در حال تحقیق روی مفاهیم مرتبط با پلاسما برای اهداف دفاعی هستند:

۱. ایالات متحده آمریکا
• پژوهش روی پلاسما در دفاع موشکی:
سازمان پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته دفاعی (DARPA) و نیروی هوایی ایالات متحده، پروژه‌هایی نظیر Plasma Shield را بررسی کرده‌اند. این سیستم‌ها از پلاسما برای ایجاد یک «حفاظ» در برابر امواج الکترومغناطیسی یا اختلال در مسیر موشک‌های دشمن استفاده می‌کنند.

• سلاح‌های انرژی هدایتشده (DEWs):
آمریکا در توسعه لیزرهای قدرتمند (مانند HELIOS روی ناوهای جنگی) و سیستم‌های مایکروویو (مانند Active Denial System) پیشرو است که گاهی به اشتباه «سلاح پلاسمایی» خوانده می‌شوند.

۲. روسیه
• سیستم پلاسمای ضد موشک:
روسیه ادعا کرده است فناوریی دارد که با ایجاد ابر پلاسمایی در جو، موشک‌های بالیستیک را منحرف می‌کند. این سیستم موسوم به محافظ پلاسمایی هنوز به طور مستقل تأیید نشده است.

• سلاح لیزری پرتابل Peresvet:
روسیه از یک سامانه لیزری با قابلیت هدفگیری ماهواره‌ها و پهپادها رونمایی کرده که در رسانه‌ها گاهی با سلاح پلاسمایی اشتباه گرفته می‌شود.

۳. چین
• تحقیقات روی پلاسما در نظامی:

چین روی فناوری‌هایی مانند پلاسمای متراکم برای بهبود سیستم‌های راداری و دفاع ضدموشکی سرمایه‌گذاری کرده است. برخی گزارش‌ها از آزمایش سیستم‌های لیزری با الهام از فناوری پلاسما حکایت دارند.
• پروژه Divine Dragon:
یک پروژه آزمایشی برای استفاده از پلاسما در خنثی‌سازی اهداف هوایی، اما جزئیات آن محرمانه است.

۴. کشورهای دیگر
• آلمان و ژاپن:
این کشورها در حوزه گداخت هسته‌ای (مثلاً در پروژه ITER) پیشرو هستند که ممکن است به فناوری‌های جانبی مرتبط با پلاسما منجر شود.
• رژیم اسرائیل:
در توسعه سلاح‌های لیزری (مانند Iron Beam) برای رهگیری موشک‌ها فعال است، اما این سیستم‌ها مبتنی بر پلاسما نیستند.

قابل ذکر است که سلاح پلاسمایی به سبک فیلم‌های علمی‌تخیلی (مثل گلوله‌های پلاسما) وجود خارجی ندارد. پژوهش‌های کنونی عمدتاً روی استفاده غیرمستقیم از پلاسما (مانند اختلال در الکترونیک یا دفاع موشکی) متمرکز است؛ و حتی پیشرفته‌ترین پروژه‌ها (مثل سیستم‌های لیزری) در مرحله آزمایشی هستند و محدودیت‌های فنی زیادی دارند.

 ادعای دسترسی به فناوری پلاسمایی در ایران بیشتر در دو زمینه مورد بحث قرار گرفته است: فناوری پزشکی و ادعاهای غیررسمی در مورد فناوری نظامی. ایران در زمینه فناوری پلاسما پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. به عنوان مثال، در درمان زخم‌های دیابتی و سرطان، فناوری پلاسما به کار گرفته شده است. این فناوری هزینه‌های درمانی را به‌طور قابل توجهی کاهش داده است. ایران در صدر کشورهای پیشرو در فناوری پلاسما قرار دارد و در این زمینه به تولید دستگاه‌های پیشرفته پرداخته است که نمونه مشابه داخلی یا خارجی ندارد.

ادعاهای غیررسمی در مورد فناوری نظامی:

پلاسما به عنوان حالت چهارم ماده شناخته می‌شود و در دماهای بسیار بالا ایجاد می‌گردد. پژوهش‌ها روی پلاسما بیشتر در حوزه‌هایی مانند گداخت هسته‌ای (فیوژن)، سیستم‌های دفاع لیزری، یا اختلال در ارتباطات راداری متمرکز است.

نظریه‌پردازی دربارهٔ سلاح پلاسمایی معمولاً حول محور تخریب هدف با انرژی پلاسما یا ایجاد میدان‌های پلاسمایی برای خنثی‌سازی موشک‌ها است، اما چنین فناوری هنوز در مرحله آزمایشگاهی است و به عنوان سلاح عملیاتی شناخته نمی‌شود.

برخی ادعاها و شایعات در مورد استفاده از فناوری پلاسمایی در تولید سلاح‌های پیشرفته یا حتی بشقاب پرنده‌ها وجود دارد. اما این ادعاها به‌طور رسمی تأیید نشده‌اند و بیشتر در رسانه‌های غیررسمی و کانال‌های ویدیویی مطرح می‌شوند.

اما همانطور که گفته شد اخیرا اخباری مبنی بر دستیابی به سلاح پلاسمایی توسط ایران در رسانه‌ها منتشر شده که صحت آن هنوز تایید نشده است؛ و تا کنون هیچ مدرک قطعی در دسترس نیست که نشان دهد ایران به فناوری پلاسمایی در زمینه نظامی دسترسی دارد یا از آن استفاده می‌کند. 

فناوری صنعتی:
رئیس سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرده است که فناوری پلاسما در ایران از فاز تحقیقات عبور کرده و وارد فاز صنعتی شده است. این فناوری در باغات پسته نیز به کار گرفته شده است.

با توجه به تمامی توضیحات می‌توان اینطور نتیجه گرفت که سلاح‌های پلاسمایی نمونه‌ای از پیشرفت‌های تکنولوژیک در عرصه نظامی هستند که پتانسیل تغییر ماهیت جنگ‌ها را دارند. این سلاح‌ها که از انرژی پلاسما برای ایجاد آسیب به اهداف استفاده می‌کنند، از زمان آزمایش‌های اولیه در آزمایشگاه ملی لوس آلاموس در دهه ۱۹۹۰ تا توسعه فناوری‌های پیشرفته‌تر مانند PIKL، PCL و PEP، مسیر طولانی را طی کرده‌اند.

اگرچه اطلاعات محدودی درباره وضعیت فعلی سلاح‌های پلاسمایی در جهان و به ویژه در ایران وجود دارد، اما این فناوری همچنان در حال تکامل است و می‌تواند در آینده نزدیک به یکی از عناصر مهم زرادخانه‌های نظامی تبدیل شود. ویژگی‌های منحصربه‌فرد سلاح‌های پلاسمایی، از جمله دقت بالا، قابلیت تنظیم قدرت و کاربرد در طیف وسیعی از عملیات‌ها، آنها را به گزینه‌های جذابی برای نیروهای نظامی مدرن تبدیل کرده است.

برای درک بهتر وضعیت فعلی و پتانسیل‌های آینده سلاح‌های پلاسمایی، نیاز به تحقیقات بیشتر و دسترسی به منابع به‌روزتر است. همچنین، بررسی جنبه‌های اخلاقی، حقوقی و استراتژیک استفاده از این سلاح‌ها می‌تواند زمینه‌های مهمی برای مطالعات آینده باشد. با توجه به روند رو به رشد فناوری‌های نظامی پیشرفته، ممکن است سلاح‌های پلاسمایی به زودی از صفحات داستان‌های علمی-تخیلی به میدان‌های نبرد واقعی راه یابند و چهره جنگ‌های آینده را دگرگون سازند.