«وحی و معجزه از دیدگاه مولوی»
مؤلف: دکتر کاظم بازافکن
ناشر: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، تهران، چاپ اول: تابستان 1400
239 صفحه، 54000 تومان
***
موضوع وحی و معجزه و دیگر بحث‌های مربوط به آن از جمله موضوعاتی هستند که شاید به دلیل گستردگی معنا در قرآن کریم، برای برخی مفهوم حقیقی و ماهیّت واقعی خود را پیدا نکرده‌اند. با اینکه بسیاری از عالمان دینی و متکلمان بزرگ، حقیقت وحی و معجزه را فراتر از ادراک عقل دانسته و به عجز و ناتوانی آن در این باب سخن گفته‌اند، اما برخی بر روشن شدن حقیقت آن‌ها اصرار دارند و با استفاده از هر ابزار معرفتی مانند تفکر، تعقل، تخیّل، توهّم و حس درصددند معنای آن‌ها را بیش‌ازپیش روشن نمایند و با مقایسۀ آن‌ها در مقابل پدیدههای طبیعی، در مقام تبیین حقیقت آن‌ها برآیند؛ غافل از آنکه قیاس امور غیرطبیعی با پدیدههای طبیعی، قیاسی مع‌الفارق است.
بحث از حقیقت وحی به‌مثابۀ بحثی درون‌دینی در حوزۀ الهیات، در بیشتر دین‌های الهی ازجمله اسلام و مسیحیت مطرح بوده و دانشمندان این حوزه‌ها قرن‌هاست آن را از جهت‌های گوناگونِ عرفانی، کلامی، علمی و فلسفی ارزیابی می‌کنند. آنچه در این قرن‌های اخیر در بین دانشمندان مسیحی به‌عنوان رایج‌ترین نظریه مطرح‌شده، نگرش تجربی به این مقوله‌ها است که بعدها گسترشی فزاینده یافت؛ به‌گونه‌ای که حتّی مرزهای جغرافیایی، فرهنگی و دینی آن سامان را درنوردید و وارد حوزۀ فکری اندیشمندان مسلمان شد.
در این کتاب انواع معجزه‌های پیامبران و تنوع آن‌ها به جهت زمانی و فراخور سطح بینش و دانش پیروان و مخاطبان و همچنین وحی از نظر قرآن از جمله وحی تشریعی (نبوت)، وحی دل‌ها (وحی‌القلوب) و وحی غریزی (جمادات و حیوانات) و نیز دیدگاه فراتجربی مولانا در این خصوص و ارتباط آن با قانون علیّت و نظم حاکم بر هستی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته‌است.
همچنین مفهوم وحی، حقیقت امور وحیانی، اقسام وحی، کیفیت نزول وحی، محتوای وحی، نحوۀ درک وحی، تمایز وحی و الهام، وحی و تجربۀ دینی، وحی و شهود عرفانی، مولّد و مقلّد بودن نبیّ در پرتو امور وحیانی، محصول تلاش نبوی و نیز معجزه و مسائل مربوط به آن ازجمله معنای معجزه، تفاوت معجزه و کرامت، انواع معجزه، معجزه‌های پیامبران، رابطۀ معجزه با قانون علیّت و بسیاری از مسائل دیگر، ازجمله بحث‌های موردنظر متکلّمان و حکیمان مسلمان در طول تاریخ هستند که در باب نبوّت انبیای الهی صورت گرفتهاند و دامنۀ آن‌ها تا به امروز ادامه دارد. هرچند قدمت این بحث‌ها بسیار زیاد است، ولی هرگاه فترتی طولانی در پرداختن به آن‌ها ایجادشده، متأسفانه عده‌ای برای به انحراف کشانیدن افکار دینی، تلاش خود را بکار گرفته و موضوع را با هدف‌های مختلف دنبال نموده و آن را به جهتی که خود می خواسته‌اند، منحرف کرده‌اند. در این میان عالمان دینی و متکلمان برجسته، با احساس مسئولیت در مقابل این امر، همۀ تلاش خود را به کار بسته‌اند تا از هرگونه کج‌روی احتمالی جلوگیری نمایند.
در این میان، ضرورت بحث و اهمیت پژوهش مزبور در این است که با نگاه کلامی ـ فلسفی ازنظر مولانا مسیر حقیقی موضوع را تبیین کند و خلط و خبطهای برخی از نوشته‌های معاصر را رصد و در معرض دید اهل نظر قرار دهد. بدین‌سان هدف از این نوشتار، تبیین و بررسی موضوع وحی و معجزه در اندیشۀ مولانا جلال‌الدین رومی است که به تحقیق می توان گفت دیدگاه او چراغ راه همۀ کسانی است که طالب وصول به حقیقت و متعلّم در سبیل سعادت و هدایت‌اند.
اما پیش از مطالعه این کتاب بیان یک نکته بسی حائز اهمیت است و آن اینکه ازنظر کلامی، مولانا اَشعری مذهب است؛ یعنی نه به علیّت قائل است و نه به حُسن و قُبح عقلی؛ و از همه مهم‌تر اینکه خدا را ملزم به رعایت اصول اخلاقی نمی‌داند. از نظر او عدل خوب است، چون خدا بدان فرمان داده‌است و ظلم بد است، چون خدا از آن نهی فرموده است و اگر خدا نبود، عدل و ظلم دارای ارزش یکسان می‌بود. در این بین هیچ فعل ناروایی از خدا سر نمی‌زند، چون افعال او میزان ارزش‌اند و بیرون از آن‌ها معیار عقلی مستقلی وجود ندارد تا بتوان افعال خدا را با آن‌ها سنجید. کارهای خدا بی‌‌دلیل و علت‌‌اند، یعنی نه توجیه اخلاقی دارند و نه توجیه عقلی؛ به‌عبارت دیگر افعال خدا فوق عقل و فوق اخلاق است.
کتاب «وحی و معجزه از دیدگاه مولوی» نگاهی است تحلیلی ـ توصیفی به اساسی‌ترین بحث‌های مربوط به وحی و معجزه از دیدگاه مولانا که در شش فصل موردبررسی قرارگرفته است. این کتاب در پنج فصل تحت عناوین زیر نوشته شده است:
وحی و انواع آن، قرآن کلام خدا، فرشته وحی، قرآن کلام پیامبر (ص)، معجزه، معجزه‌های پیامبران (ع) و در پایان نیز فهرست منابع کتاب آمده است
مشخصات کتاب‌شناسی آثار مولوی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفتند، به‌قرار زیر است:
1. مثنوی معنوی بر اساس نسخه قونیه، به تصحیح عبدالکریم سروش، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1375.
2. فیه ما فیه/ تقریرات مولانا جلال‌الدین‌محمّد رومی، برگرفته از تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، نگارستان کتاب، تهران،1380.
3. کلیات شمس تبریزی بر اساس نسخه بدیع‌الزمان فروزانفر، دوستان، تهران،1380.
4. مجالسِ سبعه به تصحیح و حواشی توفیق هـ سبحانی، انتشارات کیهان، تهران، 1365.
در پایان امیدوارم این اثر، مفید اهل نظر قرار گیرد و سرآغاز نگاهی نو به موضوع‌های کلامی و نوپدید دینی به‌ویژه از منظر نابغه دوران حضرت مولانا باشد.
