پویایی های بازار:          

1-    قیمت نفت باز هم کاهش یافت. وست تگزاس اینترمدیت به زیر 50 دلار هر بشکه سقوط کرد و برنت به زیر 55 دلار. در آستانه اجلاس وزرای کشورهای نفت اوپک بعلاوه روسیه، روسیه برای کاهش بیشتر در چارچوب اوپک پلاس تحفظ هایی را مطرح کرده است. همچنین تلفات ناشی از ویروس کرونا به کاهش رشد چین و پیش بینی تولید کالای کمتر در چین انجامیده است. این دو مسئله از دلایل اصلی افتادن قیمت نفت خام عنوان می شود. کمیته مشترک فنی اوپک در جلسه آخر خود به اجلاس وزرای اوپک  پیشنهاد کرد که مناسب است که 600 هزار بشکه دیگر از نفت خام تولیدی اوپک برای حفظ و ثبات قیمت نفت در بالای 60 دلار هر بشکه بکاهد. روسیه با این پیشنهاد هنوز موافقت نکرده است.

2-    امارات عربی متحده اعلام کرد که منابع بزرگی از گاز را کشف کرده است. این گاز که در عمق کمی از زمین قرار داشته حدود 2.2 تریلیون مترمکعب است. استخراج این گاز مشکلتر از استخراج گاز از عمق متعارف در زیر زمین است. هم اکنون دبی گاز مصرفی خود را از قطر وارد می کند که روابط قطر و امارات در پس از قطع روابط عربستان و قطر در حد نازلی قرار دارد.

3-    یک خط لوله که گاز را از اسرائیل به مصر می رساند در اثر حمله نیروهای مخالف دولت مصر منفجر شد. کمی بعد مجددا انتقال گاز از سر گرفته شد. از 15 ژانویه 2020، این گاز، محصول حوزه گازی لویاتان در آب های نزدیک به اسرائیل در دریای مدیترانه است. مصر و اسرائیل توافق کرده اند که 20 میلیارد دلار در سال جاری همکاری های اقتصادی داشته باشند. 

4-    در چهارشنبه 29 ژانویه یک تانکر نفت در نزدیکی سواحل امارات عربی متحده آتش گرفت. این کشتی در 21 مایلی ساحل شارجه تردد می کرد. بلافاصله ایالات متحده ایران را مسئول این حادثه دانست. دولت امارات گفته است که در حال بررسی علت حادثه است. 

5-   در سال ۲۰۰۸، سازمان زمین‌شناسی آمریکا تخمین زد که تا ۲۲ درصد منابع کشف نشده و قابل استخراج جهان در شمال مدار شمالگان قرار دارد. کانادا و روسیه قبلاً حاکمیت ملی خود بر ناحیه نفت خیز قطب شمال را اعلام کرده بودند. در سال ۲۰۱۴ دانمارک ادعایی را در بر ناحیه‌ای به وسعت ۸۹۵ هزار کیلومتر مربع ورای مرزهای دریایی گرینلند در سازمان ملل متحد طرح کرد که براساس آن استدلال می‌کرد که دریای اطراف قطب شمال به فلات قاره گرینلند وصل است که یک ناحیه خودمختار متعلق به دانمارک است. تیغه ۱۸۰۰ کیلومتری به نام تیغه لومونوسف که در اصل یک رشته‌کوه است و قطب شمال را دو قسمت می‌کند، در کانون این اختلاف قرار دارد. یک زیردریایی روسیه در سال ۲۰۰۷ یک پرچم تیتانیومی ضدزنگ را در بستر آب‌های قطب شمال بر زمین نشاند که واکنش خشم آلود کانادا را به دنبال داشت.

کشورهای حاشیه قطب شمال با حل اختلاف به وجود آمده از طریق حکمیت توسط یک هیئت سازمان ملل موافقت کردند. دانمارک در کنار روسیه، نروژ، کانادا و آمریکا در سال ۲۰۰۸ توافق کردند که این اختلاف سرزمینی باید از طریق کنوانسیون حقوق بین الملل دریاها حل و فصل شود. هر کشور پس از تصویب این کنوانسیون ده سال وقت دارد ادعایی را برای تعمیم فلات قاره اش ورای ۲۰۰ مایل دریایی از مرزهایش تسلیم کند که کانادا سال ۲۰۱۳ این کار را انجام داد. علاقه به استخراج انرژی از منطقه قطب شمال بعلاوه مسئله کشتیرانی، وضعیت صلح آمیز قطب شمال را اکنون در پس از سه دهه وضعیت با ثبات این منطقه زیر سئوال برده است. در پس از فروپاشی اتحاد شوروی، بنظر می رسید که نیروهای رقیب سعی در دور نگاه داشتن این منطقه از رقابت های مابین خود دارند. احتمال وجود منابع نفت، گاز و الماس در زیر یخ های اقیانوس منجمد شمالی چالشی را میان همسایگان حوزه این اقیانوس به وجود آورده است. 

6-     درخصوص منابع گاز اقیانوس منجمدشمالی، کافی است که استخراج های انجام شده تاکنون را نام ببریم که به عنوان یک دست گرمی برای دولتها و شرکتها بوده و هنوز بطور جدی به این کار پرداخته نشده است. در شمال سیبری غربی حوزه انرژی مهمی به نام بستر اورنگوی واقع شده است، که دومین بستر بزرگ دنیا به شمار می رود و ذخایر آن از ۳۰۰ میلیارد مترمکعب تجاوز می کند. مجوز لازم برای استخراج از این بستر در اختیار اورنگوی گازپروم، شاخه ای از شرکت گازپروم روسیه قراردارد. در دریای بارنتز، در ۶۰۰ کیلومتری شبه جزیره کولا، حوزه ای دیگر به نام بستر اشتوکمان واقع شده است که یکی دیگر از ذخایر عظیم گاز محسوب می شود.

مجوز بهره برداری از این بستر نیز دردست گاز پروم است و برآورد می شود که ذخایر این بستر 2.3 میلیارد مترمکعب باشد. اگر ثروتهای فراوان انرژی موجود در اقیانوس منجمدشمالی برای تلقی کردن این منطقه به عنوان جواهر کافی نباشد، واژه الماس می تواند افرادی را که باوری ضعیف تر دارند، متقاعدکند. معدن اکاتی در مناطق شمال غربی کانادا، یکی از غنی ترین معادن این کشور است. بین سالهای ۱۹۹۸ و ۲۰۰۴ که عملیات های حفاری آغاز شد، این معدن ۲۶ میلیون قیرات - حدود ۵۰۰۰ کیلوگرم- تولید داشته است و انتظار می رود که تا ۲۵ سال، سودی بیش از ۳۴۴ میلیون یورو در سال داشته باشد. درحالی که قوانین بین المللی مشخص می کند که چه کسی، چه چیزی را دراختیار بگیرد و یخ این منطقه درحال ذوب شدن است، می توانیم درانتظار مناقشه ای جدید باشیم. صف آرایی اقتصادی در قطب شاید مفهوم تازه ای به جنگ سرد جدید ببخشد. 

7-    اقیانوس منجمد شمالی هوا در حال گرم شدن است. بالارفتن دما در این منطقه، تنها به علت تغییرات آب و هوایی نیست، بلکه نزاع هایی که بر سر کنترل ثروت های فراوان آن در گرفته، علت دیگر آن است. بسیاری تصور می کنند که اقیانوس منجمد شمالی توده ای عظیم از یخ است که بتدریج در حال ذوب شدن است، اما درون کوچک ترین اقیانوس (۱۴ میلیون کیلومتر مربع)، در زیر ۴۰۰۰ متر سطح یخی و در تاریکی مطلق، گنجی مخفی است که هنوز میزان نفت، طلا و الماس موجود در آن مشخص نشده است. نفت، طلا و الماس ثروت هایی هستند که روسیه، کانادا، آمریکا، دانمارک و نروژ برای دستیابی به آنها با یکدیگر رقابت می کنند. به گفته اداره ملی اقیانوس و اتمسفر آمریکا در دو دهه اخیر به علت انتشار گازهای گلخانه ای، تغییراتی در اقیانوس منجمد شمالی به وجود آمده است.

این تغییرات موجب شده که کشورها در چند قدمی تحقق رؤیای اکتشاف و استخراج منابع مخفی آن قرار گیرند. شرکت های نفتی بین المللی (IOC) در پی کاوش و استخراج منابع نفت و گاز از نقاطی از کره زمین هستند که تاکنون کشف و یا برداشت نشده است. حوزه های نفتی اثبات شده که به دلیل عمق کم و یا فشار مخزن براحتی قابل دسترس بودند، کم و بیش توسط بشر کشف و استخراج صورت گرفته است. اما نقاطی مانند دو قطب که دور از دسترس و پوشیده از یخ و برف هستند به تازگی نظر این گونه شرکت ها را به سوی خود جلب نموده است. افزایش درجه حرارت زمین و آب شدن بخشی از یخ های دائمی قطب شمال تحولات ژئوپلتیکی، سیاسی و اجتماعی بدنبال داشته است. افزایش دما در قطب شمال بیشتر از بقیه مناطق کره زمین بوده است. حتی موانع ژئوپلتیکی گذشته را از میان برده است. 

8-    در گذشته گفته می شد که روسیه بدلیل محاصره دریاهای یخ زده علاقه زیادی به آب های گرم خلیج فارس دارد. در حالیکه اکنون خطوط دریایی جدیدی در مرزهای شمالی روسیه بدلیل آب شدن یخ های دریای بارنتز از اقیانوس آرام به سوی اقیانوس اطلس از طریق شمال اروپا باز شده است. تغییرات آب و هوایی همچنین سبب بازتر شدن گذرگاه شمال غربی شده که یک راه دریایی شمالگان است و از آب‌های شمال خاک اصلی کانادا می‌گذرد. در قرن نوزدهم مسابقه‌ای برای عبور کشتی‌ها از گذرگاه شمال غربی در اقیانوس منجمد شمالی شروع شده بود، چون این مسیر راه میان‌بری بین شمال اقیانوس اطلس و شمال اقیانوس آرام بود. جهانگردان با کشتی خود را به ساحل غربی جزیره گرینلند، می‌رساندند و بعد سعی می‌کردند با رد شدن از میان جزایر متعلق به کانادا در شمالگان، از تنگه برینگ که بین آلاسکا و روسیه واقع است، عبور کنند.

مشکل اینجا بود که حتی در تابستان این مسیر به دلیل وجود یخ غیر قابل نفوذ، اغلب مسدود بود. امروز، متجاوز از ۱۷۰سال بعد، گرم‌تر شدن شمالگان به این معنی است که هر تابستان برای چند ماه به طور فزاینده‌ای دسترسی به این آبراه بیشتر می‌شود. طبق برخی تخمین‌ها، سرعت ذوب شدن یخ‌های شمالگان تا آن حد است که ممکن است استفاده از این گذرگاه برای کشتیرانی از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه شود. برای شرکت‌های کشتیرانی حامل کالا از چین یا ژاپن به اروپا یا ساحل شرقی آمریکا، این مسیر کیلومترها راه را کوتاه‌تر خواهد کرد.

در حال حاضر حمل این کالاها از طریق کانال پاناما یا کانال سوئز صورت می‌گیرد. اما برای اولین بار در سال ۲۰۱۴، کشتی باری نوناویک برای حمل نیکل از ایالت کبک کانادا به چین بدون همراهی یخ‌شکن از این گذرگاه عبور کرد. در عوض، سفر این کشتی از کبک در کانادا تا چین ۲۶ روز طول کشیده بود، یعنی دو هفته کمتر از سفر ۴۱ روزه برگشت از طریق کانال پاناما. یک سال قبل از سفر کشتی نوناویک، یک کشتی بزرگ دیگر موسوم به نوردیک اوریون، اولین کشتی باری بود که با کمک یک کشتی یخ شکن گارد ساحلی کانادا، از این گذرگاه عبور کرده بود. در سال ۲۰۱۷ مجموعا ۳۲ کشتی از این آبراه استفاده کردند، ولی تنها یکی از آنها کشتی باری بود. کشتی‌هایی که دنبال ماجراجویی بودند، کشتی‌های یخ شکن، یک کشتی تفریحی و یک نفتکش از جمله کشتی‌های دیگری بودند که از این گذرگاه عبور کردند. در سال های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ مجموعا ۱۸ کشتی از این مسیر استفاده کردند. اختلاف نظر در باره دسترسی به گذرگاه مورد بحث ادامه دارد.

کانادا مدعی مالکیت این گذرگاه است در حالی که آمریکا و سایر کشورها این گذرگاه را بین‌المللی می دانند. و موقعی که نوبت به میزان سرمایه گذاری و توسعه شمالگان می‌رسد، سرزمین وسیع‌تر آلاسکا که متعلق به آمریکاست و سرزمین های شمالی کانادا و گرینلند به مراتب در جریان سرمایه گذاری از روسیه عقب‌ترند. روسیه تلاش می‌کند با پروژه‌های سرمایه‌گذاری به ارزش میلیون ها دلار در شمالگان در ظرف چند سال آینده اقتصاد خود را تقویت کرده و یک کشتی یخ شکن را که با انرژی هسته‌ای کار می‌کند به راه بیاندازد و زیربنای بندر را در طول آبراه دریای شمالی تکمیل کند. از این راه می توان منابع گازی یامال را به ال ان جی تبدیل کرده و به بندر شانگهای در چین رساند.

** * دانشیار سیاستگذاری انرژی - دانشگاه صنعتی شریف