به گزارش الف وزارت بهداشت، تا چندی پس از انقلاب وزارت بهداری و بهزیستی نام داشت. در 1358 با تشكیل سازمان بهزیستی، عنوان بهزیستی از آن حذف شد و در 1364 به دنبال تصویب قانون، وزارت بهداری به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی تغییر كرد و شرح وظایف مفصلی نیز برای آن در نظر گرفته شد.

این وزارتخانه از جمله وزارتخانه‌ هایی است كه افزون بر مدیریت و نظارت بر مراكز بهداشتی درمانی كشور، مدیریت دانشگاه‌های علوم پزشكی را نیز بر عهده دارد. در ۱۳۷۳ با تصویب قانون بیمه همگانی، سازمان بیمه خدمات درمانی وابسته به وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشكی تشكیل شد و با تصویب قانون ساختار نظام جامع رفاه و تامین اجتماعی در 1383 تمام وظایف تامین اجتماعی (بیمه‌ای و حمایتی) از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی جدا و به وزارت رفاه داده شد.

کارنامه وزرای بهداشت پس از انقلاب

از ابتدای انقلاب تاکنون 15 وزیر بر کرسی وزارت بهداشت نشسته اند و هر کدام مدل و اولویت خاص خود را داشتند، کاظم سامی از سال 57 تا 58، موسی زرگر از سال 58 تا 59، هادی منافی از 59 تا 63 ؛ علیرضا مرندی از سال 63 تا 68، ایرج فاضل از سال 68 تا 69، رضا ملک زاده از سال 69 تا 72، دکتر علیرضا مرندی 72 تا 76، محمد فرهادی سال های 76 تا 80، مسعود پزشکیان سال 80  تا 84، کامران باقری لنکرانی 84 تا 88 ، مرضیه وحید دستجردی از سال 88 تا 91، حسن طریقت منفرد از سال 91 تا 92، حسن هاشمی از سال 92 تا 97 و حسن نمکی از سال 97 تاکنون.

نظام سلامت ایران در ابتدای انقلاب با چالش های زیادی مواجه بود، تعداد پزشک و کادر درمانی در کشور به شدت کم بود و پزشکان هندی، پاکستانی و بنگلادشی در سراسر کشور با سواد کم و بدون آشنایی با زبان، فرهنگ و مشکلات بومی نظام سلامت ما جولان می دادند. داروهای مصرفی در کشور اغلب و تا بیش از 75 درصد وارداتی بود. بیماری های واگیر در سراسر کشور گسترده بود. تعداد زیادی از بیماران برای درمان به خارج می رفتند و سن امید به زندگی ایرانیان در حدود 57 سال بود.

در چنین وضعیتی هر کدام از وزرای بهداشت با اتخاد اولویت هایی سعی در بهبود وضعیت داشتند. کاظم سامی در دولت موقت به دنبال طرح طب ملی و رایگان شدن درمان بود که با مخالفت دولت مواجه شد و استعفا داد. موسی زرگر در مدت کوتاه یکساله مدیریتش با چالش کمبود نیروی انسانی دست به گریبان بود تا کار را به به هادی منافی در زمان جنگ تحویل دهد.

بیشتر وقت هادی منافی تامین نیازهای بهداشتی و درمانی در دوره جنگ تحمیلی گذشت چرا که هم باید به خدمات بهداشتی و درمانی کشور می رسید و هم نیازهای جبهه را تامین می کرد و چندان فرصتی برای اجرای برنامه های زیربنایی نبود تا نوبت به علیرضا مرندی رسید.

در دوران مرندی بود که با اولویت شعار پیشگیری مقدم بر درمان است، چند طرح مهم و زیربنایی اجرا شد. شبکه مراقبت های اولیه بهداشتی و درمان تا روستاها گسترش یافت و حدود 17 هزار خانه بهداشت با استقرار بهورزان در روستاها مستقر شدند. نظام واکسیناسیون سراسری برای پیشگیری از بیماری های واگیر و نظام مراقبت از مادران و نوزادان برای کاهش مرگ های بدو تولد و زنان باردار اجرا شد.

همزمان با ادغام آموزش پزشکی در وزارت بهداشت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تشکیل و دانشگاه های علوم پزشکی وخدمات بهداشتی-درمانی متولد شدند. در این دوران همچنین با شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر و دوتا بچه کافیه قانون تنظیم خانواده در مجلس تصویب و اجرایی شد و رشد جمعیت کشور روند نزولی گرفت.

ایرج فاضل در دولت سازندگی به وزارت رسید، زمانی که بخش خصوصی مورد توجه دولت قرار گرفت. او با آوردن کتاب کالیفرنیا به کشور نظام تعرفه گذای و نظام پرداخت به ازای خدمت پزشکی (فی فور سرویس) را در کشور نهادینه کرد کاری که بعدها با افزایش درآمد پزشکان و مسائلی مانند زیرمیزی و ... چالش برانگیز شد و هنوز داستانش ادامه دارد.

دوران رضا ملک زاده نیز به نوعی ادامه دوران دکتر فاضل به حساب می آید چرا که دکتر ملک زاده معاون دکتر فاضل بود و در دوره سازندگی در سایه سیاست های کلی دولت، کار توسعه فیزیکی مراکز درمانی، حرکت نظام سلامت و خدمات پزشکی به سمت تقویت بخش خصوصی و البته توجه به امر تحقیقات و نوآوری در پزشکی و مقاله محور شدن هیات علمی و استادان رشته های پزشکی برجسته شد تا اینکه علیرضا مرندی برای دومین بار به وزارت رسید. وزیری که بیشترین تحولات مورد نظرش را در دوره اول مسئولیتش انجام داده بود و برای بار دوم باز هم بر پیشگیری از بیماری ها و تقویت شبکه بهداشتی کشور تمرکز کرد، شعاری که هنوز هم از آن سخن می گوید.

از دوره وزارت دکتر فرهادی کار شاخص و زیربنایی چندانی ثبت نشده است جز اینکه در این دوره به علت پیدا شدن مواردی از انتقال ایدز از طریق فرآورده های خونی آلوده که معلوم نشد وارداتی بود یا تولید داخل چالش برانگیز شد و به دنبال آن در دولت اول اصلاحات طرح ایجاد پالایشگاه خون ایران متوقف شد. دکتر فرهادی را بیشتر به کارهای تحقیقاتی و تلاش او برای درمان کودکان ناشنوا از طریق کاشت حلزون شنوایی و بعد از آن تولید داروی افزایش سیستم ایمنی بدن برای مبتلایان به ویروس ایدز می شناسند.

اما مسعود پزشکان در دولت دوم اصلاحات با وجود درگیری شدیدی که با کمبود نیرو به خصوص پزشک و پرستار داشت و مدام با تجمعات نیروهای بیکار به خصوص اعتراضات پرستاران و بدهی بیمه ها سر و کله می زد و در حالی که کمبود بودجه و مشکلات بیمارستانها عرصه را تنگ کرده بود، ایده پزشک خانواده را مطرح کرد و قانون آن را به برنامه توسعه چهارم برد و تصویب شد.

پزشک خانواده بر زمین ماند

 اجرای برنامه پزشک خانواده در ماه آخر وزارت پزشکیان در روستاها کلید خورد و کار به دست کامران باقری لنکرانی جانشین او افتاد، دکتر لنکرانی نیز تلاش زیادی کرد که این برنامه پایه ای و زیربنایی را اجرا و نظام سلامت کشور را اصلاج کند اما ناهماهنگی وزارت رفاه که بیمه های درمانی را در اختیار داشت، کار را به کندی و دست انداز انداخت تا کار به وزارت اولین وزیر زن پس از انقلاب یعنی مرضیه وحید دستجردی برسد.

دکتر دستجردی نیز مهمترین برنامه محوری خود را اجرای برنامه پزشک خانواده اعلام کرد اما باز هم سنگ اندازی بیمه ها و به خصوص سازمان بیمه تامین اجتماعی که طرح موازی پزشک معین را در بیمارستان های تابعه تامین اجتماعی شروع کرده بود اجرای این برنامه را با مشکل مواجه اما تنها وزیر زن پس از انقلاب در سال آخر مسئولیتش خود را وزیر پزشک خانواده خواند و این برنامه را به هیات دولت برد تا جایی که قول داد یکساله این طرح بلند مدت را اجرا کند اما تحریم های دارویی و کمبود شدید دارو در ماههای آخر وزارتش امان نداد و برکنار شد.

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری وقت مسئولیت وزارت بهداشت را در شش ماه آخر دولتش به حسن طریقت منفرد داد، مردی که ایده های دیگری غیر از پزشک خانواده در سر داشت و اولویت خود را به ارتقای جایگاه پزشکان عمومی و افزایش اختیارات آنها گذاشت نه پزشک خانواده تا کار به دولت تدبیر و امید رسید.

طرحی برای  تحول سلامت

حسن قاضی زاده هاشمی که آمد، به طور کلی ریل نظام سلامت عوض شد. وزیر جدید اعلام کرد که اجرای برنامه پزشک خانواده غیر کارشناسی بوده و نیاز به آسیب شناسی دارد و در واقع قانون الزام آور اجرای این برنامه را کنار گذاشت و طرح تحول سلامت را جایگزین کرد.

طرح تحول سلامت به نوعی نقطه مقابل برنامه پزشک خانواده بود چرا که یکی از اهداف برنامه پزشک خانواده کاهش هزینه های اضافه و اصلاح اقتصاد سلامت بود اما در طرح تحول سلامت اساس کار بر افزایش تعرفه پزشکان قرار گرفت به طوری که درآمد و تعرفه پزشکان در فاز سوم این طرح حدود 120 درصد افزایش یافت.

افزایش هزینه های نظام سلامت و الزام بیمه سلامت برای پوشش این هزینه ها و رایگان شدن پوشش برخی از افراد بدون بیمه، سازمان های بیمه گر را دچار مشکلات اقتصادی شدید کرد و به مرز ورشکستگی کشاند، هزینه های القایی وغیر ضرور افزایش پیدا کرد و البته در این نظام که نقطه مقابل طرح عدالت محور پزشک خانواده بود فاصله درآمدی پزشکان متخصص با پزشکان عمومی و سایر نیروها از جمله پرستاران نیز بیشتر شد.

سیامک مره صدق، عضو کمیسیون بهداشت ودرمان مجلس در گفت و گو با خبرنگار الف درباره مهمترین اقدامات انجام شده در نظام سلامت ایران در سالهای پس از انقلاب گفت: اولین دوره مهم نظام سلامت پس از انقلاب استقرار PHC یا ایجاد شبکه مراقبت های اولیه بهداشتی است که با اجرای آن از دهه 60 خانه های بهداشت در روستاها مستقر شدند و بهورزان در این مراکز استقرار پیدا کردند. سیاستی که توسط دکتر مرندی اجرا شد و سیاست قابل توجه و معینی بود که نقش مهمی در ارتقای شاخص های بهداشتی و درمانی کشور از سطوح پایین به بالا داشت.

وی افزود: سازمان بهداشت جهانی بارها از این سیاست و اجرای شبکه بهداشتی و درمانی در روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ تشکر کرد و همین الان ایالت های فقیر آمریکا از طرح شبکه بهداشتی ایران الگوبرداری می کنند.

وی گفت: حتی چند سال پیش آمریکایی ها به دکتر مرندی پیشنهاد دادند که برای آنها این سیستم را اجرا و رهبری کند و در واقع در آمریکا و سازمان بهداشت جهانی به سیستم شبکه بهداشتی ایران به عنوان یک مدل موفق و کارآمد احترام گذاشته می شود.

مره صدق افزود: دوره مهم بعدی نظام سلامت که خیلی واقعا قابل احترام است، اقداماتی است که در دوره دکتر پزشکیان شروع شد، مثل طرح ژنریک دارویی و مطرح کردن ایده طرح پزشک خانواده که به عنوان یک نقطه عطف در نظام سلامت ایران باید مورد توجه قرار گیرد.

وی گفت: دوره مهم دیگر دوره و زمان وزارت دکتر نمکی است که گر چه مدت زمان زیادی از آن نمی گذرد اما بازگشت به مسیر اجرای پزشک خانواده و حرکت در مسیر اجرای قانون نظام ارجاع اتقاق مهم و مبارکی است.

عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس اضافه کرد: در این دولت تلاش مسئولان وزارت بهداشت این است که تا سال آینده پرونده الکترونیک سلامت را برای همه ایرانیان اجرا کنند که یک کار زیربنایی و مقدمه اجرای برنامه پزشک خانواده است و نقایص طرح تحول سلامت نیز با شتاب قابل توجهی در حال بر طرف شدن است.

مره صدق گفت: با این حال اگر بخواهیم برجسته ترین دوره را در نظام سلامت مثال بزنیم بدون شک، ایجاد شبکه بهداشتی و درمانی کشور است. در دوره دکتر فرهادی و دکتر ملک زاده، اتفاق خاصی نیفتاد. البته دکتر فرهادی و دکتر ملک زاده جزو پزشکان برجسته و استادان بزرگ  حوزه پزشکی کشور هستند اما در دوره آنان بیشتر به جنبه های درمانی خدمات سلامت توجه شد و کمتر کارهای زیربنایی انجام شد.

حرکت سینوسی بهداشت به درمان و برعکس

نگاهی گذرا و کلی به رویدادهای نظام سلامت ایران در 40 سال گذشته نشان می دهد که در برخی دوره ها به خصوص دهه 60 اولویت وزارت بهداشت بر پیشگیری و مراقبت های اولیه بود که به خصوص با واکسیناسیون سراسری بسیاری از بیمه های واگیر و کشنده مثل کزاز، سرخک و سرخجه، فلج اطفال، دیفتری و ... کنترل شد و سن امید به زندگی ایرانیان حدود 15 سال افزایش یافت و با اجرای طرح ژنریک دارویی تولید دارو در کشور تقویت شد تا جایی که امروز 97 درصد داروهای مورد نیاز بیماران در داخل تولید می شود.

 اما در دوره های بعد به خصوص از دهه 70 به بعد با اجرای طرح بیمه همگانی و استقرار نظام «فی فور سرویس» یعنی پرداخت پول به ازای تعداد خدمات، پزشکان کشور به سمت هزینه تراشی و درآمدزایی سوق پیدا کردند و درمان بر بهداشت اولویت پیدا کرد.

گر چه در دوره های مسئولان وزارت بهداشت سعی کردند با اجرای برنامه پزشک خانواده دوباره با نگاه جدید و مدرن تر به  پیشگیری از بیماری ها به خصوص بیماریهای غیر واگیر بازگردند اما مشکلات و دست اندازها و دست بالای بخش خصوصی که پزشکان را برای کسب درآمد به سمت خود می کشاند، این نگاه را به سرانجام نرساند و قانون مصوب پزشک خانواده را بر زمین گذاشت تا نظام سلامت کشور با جزایر پراکنده سازمانهای متولی اش نمودار مدیریت سلامت کشور را به شکل سینوسی ادامه دهد.