«عبور از خود (از سرگذشت)»

نویسنده: محمود دولت آبادی

ناشر: چشمه، چاپ اول 1397

117 صفحه، 16000 تومان

*****

تازه ترین اثر منتشر شده از محمود دولت آبادی با عنوان «عبور از خود (از سرگذشت)» آنقدر در محاق ممیزی مانده که وقتی خبرنگاری از دولت آبادی موضوع کتابش را پرسید از سر دلتگی و شکایت، جواب داد: «در این کتاب به مسائل مبتلا به ادبیات پرداخته‌ام و در آن چند مصاحبه نیز آمده است؛ اما اینکه موضوع آن دقیق چیست، چیزی در خاطرم نیست و این به آن دلیل است که زمان زیادی از نگارش آن گذشته است. در این کتاب سرگذشتی آمده که درباره اتفاقاتی است که به سر من و زندگی‌ام آورده‌اند و گویا قبول این حرف‌ها و اجازه انتشار آن تا مدت‌ها برای دوستان سخت بوده است.»

بی گمان ده دوازده سال زمانی آنقدر طولانی است که می تواند به اعتماد به نفس یک نویسنده جوان لطمه‌های جدی وارد سازد. اما خوشبختانه دولت‌آبادی از شهرت و اعتباری برخوردار است که هر کجای این دنیا اعم از مجازی و غیر مجازی کتابش را منتشر کند، خوانندگان خودش را می تواند داشته باشد و یا آنقدر آثار منتشر شده دارد که دیر و زود شدن چندتایی از آنها آن هم به مدت یکی دو دهه او را از پا نیندازد.

بعد از طریق «بسمل شدن»،  «عبور از خود (از سرگذشت)» دومین کتاب چاپ اولی دولت آبادی در سال گذشته محسوب می‌شود که رقم تیراز همین چاپ اول خود گویای تعداد مخاطبان آنها در قیاس با دیگر کتابهای نویسندگان ایرانی است. «عبور از خود (از سرگذشت)» در سه هزار نسخه که تقریبا چهاربرابر تعداد متعارف چنین کتابهایی است و یک تیراژ سی هزار تایی برای طریق بسمل شدن که تقریبا بیست و پنج برابر تیراژ متعارف کتاب های داستانی است و البته این قیاس نشان می دهد اقبال کتابهای داستانی دولت آبادی در قیاس با دیگر کتابهایش به مراتب بیشتر است. اما حقیقت این است که کتابهای غیر داستانی دولت آبادی هم جذابیت های خاص خود را دارد بخصوص همین کتاب «عبور از خود (از سرگذشت)» که هم به گوشه هایی کمتر پرداخته شده از زندگی و خاطرات دولت آبادی در سالهای دور می پردازد و هم بازتاب دهنده پاره ای از دغدغه‌ها و دیدگاه های او پیرامون ادبیات، نوشتن و همچنین سانسور در حوزه فرهنگ و کتاب است.

این کتاب از شش بخش تشکیل شده است که عناوین آنها عبارتند از: «تا این هزار فرسنگ»، «حدیث نفس»، «نسل‌گری در ادبیات» ، «گفتا نوشت»، «مردی شبیه خود» و «روایت زندان» این شش بخش باوجود تفاوت های موضوعی از مایه های مشترکی زیادی نیز بهره می برند، چهار بخش نخست کم و بیش به ادبیات داستانی و نوشتن معطوفند و دو بخش آخر نیز بازتاب دهنده بخش هایی از خاطرات دولت آبادی‌ هستند خاطراتی که از جنبه سیاسی برخوردارند و خیلی هم به آنها پرداخته نشده است.

این بخش از زندگی دولت آبادی بر می‌گردد به سالهای میانی دهه پنجاه که او هم دستگیری توسط ساواک را تجربه می‌کند و هم طعم زندان سیاسی را می چشد. فصل پایانی کتاب روایت همین ماجراست، پس از تاسیس حزب رستاخیز و انتشار داستان گاواره بان. دولت آبادی در این نوشته با زبانی تقریبا روایی و داستانی، از ماجرای بازجویی هایش توسط بازجوهای معروف ساواک می‌گوید.سالهای زندان در زندگی او مقطع مهمی محسوب می شود، چرا که نطفه مهمترین آثار داستانی او در این ایام در ذهن او بسته شده و حتی شکل گرفته است.

بخش پنجم کتاب به همین ایام می پردازد اما در قالب یک گفتگو و با موضوعی متفاوت. در این گفتگو دولت آبادی نه از خود که از یک روحانی استثنایی سخن می گوید. مردی که سیمای او سمبل مبارزه، رنج و آگاهی در میان مخالفان رژیم گذشته بود کسی که همه انقلابیون او را دوست داشتند و عجیب اینکه با وجود گذشت چهاردهه از انقلاب و تغییر دیدگاه ها هنوز هم تنها روحانی ای است که همه دوستش دارند و به نیکی از او یاد می کنند، چه آنها که با انقلاب همراهند و چه آنها که از قطار انقلاب پیاده شده اند و یا حتی در برابر آن ایستاده اند.

آیت الله سید محمود طالقانی در رژیم گذشته بارها به زندان افتاد و مدتی طولانی را پشت میله ها گذراند، در یکی از این مقاطع محمود دولت آبادی نیز با او هم بند بود و چنانکه از حرفهای او در این گفتگو پیداست، بسیار تحت تاثیر منش و روش آیت الله طالقانی قرار گرفته بوده است.

در این کتاب یک گفتگوی دیگر نیز وجود دارد، البته یک گفتگوی جمعی که گویا در خارج از ایران انجام شده و محور این گفت و شنیدها ادبیات داستانی ایران است. این بخش که عنوان گفتار نوشت را یدک می کشد، دیدگاه های مختلف دولت آبادی را درباره ادبیات ایران و همچنین برخی نویسندگان مهم و جریان ساز آن را نشان می دهد.  تنوع مباحث این بخش ریشه در نوع جلسه و جمعی بودن آن دارد که گاه از حیطه ادبیات پا بیرون نهاده و به مسائلی مانند زنان، مهاجرت و... اختصاص می‌یابد.

اما سه بخش نخست کتاب از جهاتی پیوسته‌ترین مباحث مطرح شده در این کتاب هستند. مقالاتی هستند درباره ادبیات که توسط یک داستان نویس نوشته شده اند و این داستان نویس بودن در سبک نوشته و پاره ای لحظه های آن که به سمت روایی شدن خیز برمی دارد خود را نشان می دهد. بنابراین چه در دو مقاله نخست کتاب که مشخصا روی جنبه های مختلف نوشتن و نویسندگی تامل می شود و چه در مقاله سوم که با دیدی منتقدانه به رویکرد نسل‌گری در ادبیات پرداخته شده، مخاطب با نثر غنی و فاخر نویسنده‌ای روبه روست که زبان فارسی را بدان مایه که دلخواه اوست ورز می دهد و کلمات را به سخن گفتن وا می دارد.

از این سبب دو مقاله نخست کتاب؛ یکی به نوشتن در ایران و در واقع به مصائب نویسنده بودن در این دیار نظر دوخته و دیگری بر نوشتن و ضرورت حفظ انزوا در کار نویسنده که ماهیتی فردی دارد و چالش های حفظ این انزوا در جهان امروز سخن می گوید که از جذاب ترین بخش های کتاب هستند نه فقط از این رو که از محتوایی مطبوعِ طبع علاقمندان ادبیات داستانی برخوردارند، بلکه به جهت نوشته شدن توسط نویسنده ای که در همه این سالها به نثر قدرتمند و فاخرش که در عین حال پاکیزه و گویاست، شهره است. همین ویژگی باعث می شود همه نوشته های او فارغ از اینکه چه می‌گویند و یا با نظر صاحب قلم موافق هستیم یا نه، خواندنی و جذاب می نمایند.