چرا بازرگان نتوانست با انقلاب همراه باشد؟

گروه سیاسی الف،   3971030220 ۷ نظر، ۰ در صف انتشار و ۵ تکراری یا غیرقابل انتشار

مهدی بازرگان با افراد ضد دینی از اعضای جبهه ملی قادر به همکاری بود اما با امام خمینی (ره) تعارض بنیادی پیدا می‌کند. به تعبیر حضرت امام اینها از مدرسه آمدند و ما از حوزه.

فارس نوشت: مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ ش در تهران به دنیا آمد و تحصیلاتش را در رشته دکترای مهندسی ماشین در فرانسه به پایان رساند. وی در ابتدا در مدارس و سپس از ۱۳۲۰ در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. مهندس بازرگان در جریان ملی شدن صنعت نفت وارد مبارزات سیاسی شد و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ دستگیر و تبعید شد.

بازرگان، پس از آزادی از زندان،جمعیت نهضت آزادی را به اتفاق آیت‏‌اللَّه طالقانی و دکتر یداللَّه سحابی بنیان نهاد که در واقع جناح مذهبی جبهه ملی به شمار می‌‏رفت. رهبران نهضت آزادی در سال ۱۳۳۴ به بعد، به دلیل فعالیت علیه رژیم شاه، توسط این رژیم دستگیر شدند و بازرگان نیز به زندان محکوم شد.

مهدی بازرگان کمی قبل از انقلاب اسلامی به عضویت شورای انقلاب درآمد و با پیشنهاد این شورا، مامور تشکیل دولت موقت شد. هرچند در حکم نخست وزیری مهندس بازرگان، حضرت امام خمینی(ره) وی را از گرایش‏‌های حزبی و انتخاب وزرای ملی‏‌گرا منع کرده بودند، ولی وی اکثریت کابینه را از اعضای نهضت آزادی و جبهه ملی برگزید.

عمر این دولت بیش از ۹ ماه نپایید. دولت مهندس بازرگان پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در تهران در آبان ماه ۱۳۵۸ دست به استعفای دسته‌جمعی زد که با پذیرش امام مواجه شد و از آن پس دوران افول سیاسی مهندس بازرگان و هم‌حزبی‌‏هایش فرا رسید. بازرگان در اواخر عمر از ایران خارج شد و سرانجام در آخر دی ماه ۱۳۷۳ بر اثر ابتلا به بیماری قلبی در ۸۷ سالگی در سوییس درگذشت. درباره مهندس بازرگان با قاسم تبریزی، محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

کارنامه سیاسی ـ فکری مهدی بازرگان در سه بخش روشنفکر مذهبی، سیاستمدار و رهبر یک حزب  تقسیم می‌شود به عنوان سوال نخست بفرمایید مهندس بازرگان به عنوان روشنفکر مذهبی چه نقشی داشت؟

مهدی بازرگان به عنوان یک روشنفکر مذهبی در جامعه ما مطرح است؛ مسلمان، استاد دانشگاه و سیاست‌مدار است. اما برای بررسی بعد روشنفکر مذهبی بازرگان باید نگاهی گذرا به جریان روشنفکری داشت. 

به طوری کلی جریان روشنفکری را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد. نخستین جریان، جریان چپ ضد دین بود که عمدتا مارکسسیست، ماتریالیست و گاهی سوسیالیست بودند. این جریان از اندکی قبل از انقلاب مشرطه در ایران آغاز تا بعد از انقلاب اسلامی ادامه پیدا کرد. جریان دوم؛ روشنفکری غربگرا و غرب‌زده بود و روشنفکرانی که «مدینه فاضله» خود را پاریس، لندن و برلین و... می‌دانستند و به ترجمه مطلق آثار غرب بسیار علاقمند بودند. جریان سوم: جریان مذهبی غربگرایی بود متدین و اهل نماز و عبادت بودند اما فرهنگ غرب را نفی نمی‌کردند اینان به دنبال بررسی، نقد، تحلیل، رد یا احیانا قبول بعضی از آموزه‌های غرب بودند. مهندس مهدی بازرگان در گروه سوم قرار داشت.

مهندس بازرگان تحت‌تاثیر علوم تجربی غرب قرار گرفته بود معتقد بود انسان با تکیه بر علوم تجربی قادر خواهد بود به جایی که پیامبران رسیده‌اند ‌برسند که توسط شهید مطهری نقد شد.

بازرگان در کتاب «پراگماتیسم» به اصالت عمل می‌پردازد که متاسفانه افکارش در تاسیس سازمان مجاهدین خلق (منافقین) نقش اساسی داشت و هنگامی که حنیف‌نژاد می‌خواست کتاب شناخت را تدوین کند، اصل را بر کتاب راه طی شده و ذره بی انتهای بازرگان گذاشت.

بازرگان در دوران دبیرستان تحت تاثیر میرزا ابوالحسن‌خان فروغی، برادر محمدعلی فروغی از اعضای لژ بیداری قرار گرفت. ابوالحسن خان فروغی تقسیر مادی و ماتریالیستی از قرآن ارائه می‌کرد که بعد‌ها در کار‌های بازرگان این تاثیر را می‌بینم. با این تفاسیر اگر جامعه ما بخواهد با رویکرد اسلام‌‌شناسی، دین‌‌شناسی و قرآن‌شناسی را از منظر مهندس بازرگان تحلیل کند مانند سازمان مجاهدین خلق به بی‌راهه خواهد رفت.

رویکرد بازرگان بعد از انقلاب مورد انتقاد دوستان دیروز‌‌اش قرار گرفت. به طور مثال عباس شیبانی در سال‌های ۶۱ ـ ۶۰ که مهندس بازرگان منتقد انقلاب اسلامی شده بود و مطالب نادرست می‌نوشت و نگاه منفی به جامعه داشت به او یادآور شد: «اگر یادت باشد وقتی جوانی ریش داشت می‌گفتند او را جذبش کنید. حالا که جامعه به اسلام رو آورده است شما چرا غفلت می‌کنید و به این راه می‌روید؟»

بازرگان سیاسی چه نقشی در جامعه داشت؟

اولین رویکرد بازرگان نسبت به سیاست بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ روی داد که مخالف دخالت در سیاست بود. او حتی جزوه‌ای دارد که در آن جوانان را از ورود به سیاست منع می‌کند. بازرگان در این دوره در برابر جریان حزب توده منفعل بود و نگران بود که هر کس به عرصه سیاست وارد شود به طرف حزب توده کشیده خواهد شد. در این دوران بازرگان معمولا در حال قلم زدن است.

بعد از سال ۱۳۳۰ که محمد مصدق بازرگان را به عنوان رئیس هیئت‌مدیره شرکت نفت معرفی می‌کند، او وارد عرصه سیاسی و جبهه ملی می‌شود. مهندس بازرگانی از سال  ۱۳۳۰ تا ۷۰ به عنوان رجل سیاسی درپنج نقش متفاوت ظاهر شد نخستین نقش سیاسی او به عنوان سیاستمدار ملی و مذهبی که عضو جبهه ملی و نهضت مقاومت ملی بود. دومین نقش مهندس بازرگان دبیر و موسس نهضت آزادی که در آنجا هم سه جریان متفاوت و متضاد (جریان فکری بازرگان ـ سحابی، جریان فکری حسن نزیه و رحیم عطایی و امیرانتظام، جریان فکری آیت‌الله طالقانی) بود. بازرگان  سوم، موسس کمیته ایرانی حقوق بشر به همراه طیفی از سیاسیون متضاد، مهندس بازرگان چهارم، به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت، و نقش پنجم و آخرین بعد سیاسی مهدی بازرگان به عنوان دبیرکل نهضت آزادی در عرصه منتقد و مخالف انقلاب اسلامی، نظام جمهوری اسلامی و امام خمینی است.

در بدو ورود بازرگان به جبهه ملی در آن مقطع، زمانی هم افراد متدینی حضرات آیات عظام آیت‌الله سیدباقر جلالی، حاج سیدجوادی، آیت‌الله سیدحسن انگجی، آیت‌الله سیدمحمدعلی انگجی، آیت‌الله کاشانی و... حضور داشتند و هم اشخاص ضددین مانند شاپور بختیار یا افراد لائیکی مثل دکتر کریم سنجابی که اصلا اعتقادی به دین نداشتند، یا غلامحسین صدیقی که ضددین و ضدروحانیت بود. مهندس بازرگان بیشتر با گروه دوم کار می‌کند. معلوم می‌شود که دین در اندیشه بازرگان، دین شخصی است.

بعد از تشکیل نهضت مقاومت ملی و سقوط دولت مصدق توسط کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط کودتای آمریکایی-انگلیسی  بازرگان در کنار افرادی مثل شاپور بختیار قرار می‌گیرد که ضددین است. بازرگان در کتاب خاطراتش که در دانشگاه هاروارد منتشر کرده است اشاره دارد که من از اول دین را قبول نداشتم. بازرگان در همکاری با افراد ضددین هیچ مشکلی با آنها ندارد. حتی یک مورد انتقاد از بازرگان نسبت به مجموعه افرادی که در نهضت مقاومت ملی بودند دیده نمی‌شود.

در این ‌دوران بازرگان مدت کوتاهی دستگیر و بعد آزاد می‌شود. در سال ۱۳۳۶ انجمن اسلامی مهندسین را با معین‌فر و طاهری قزوینی و عده‌ای دیگر تشکیل می‌دهد که به موازاتش انجمن اسلامی پزشکی هم تشکیل می‌شود. این‌ها محافل مذهبی هستند و هیچ ربطی به جبهه ملی ندارد، اگر چه برخی از اعضای آن گرایش به جبهه ملی داشتند. بازرگان تا سال ۴۰ هیچ مشکلی با جبهه ملی ندارد. در شورا هم اعضا هیچ‌گونه ارتباطی با دین ندارند. در اردیبهشت سال ۱۳۴۰ انشعاب می‌کند و نهضت آزادی را تشکیل می‌هد.

بازرگان در صحبت افتتاحیه طی سخنانی اعلام می‌کند «ما مسلمان، ایرانی و مصدقی هستیم و در چارچوب قانون اساسی مشروطه حرکت می‌کنیم؛ نهضت آزادی در برابر جبهه ملی نیست بلکه یکی از ارکان و تشکیلات حاشیه جبهه ملی است.»

در سال ۱۳۴۲ بازرگان، یدا‌لله سحابی و آیت‌الله طالقانی و بعضی از اعضای نهضت آزادی دستگیر و چهار سال بعد در سال ۴۶ آزاد می‌شوند. از آن سال تا سال ۵۶ جز انتشار دو یا سه کتاب، فعالیت خاصی از او نمی‌بینیم. 

این سکوت، علت خاصی داشت؟

در آن مقطع تاریخی ساواک بر جامعه مسلط است و اجازه فعالیت را نمی‌داد اما در همان زمان بسیاری از روحانیون در عرصه مبارزه به افشاگری علیه رژیم می‌پرداختند. اما شهادت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی در سال ۱۳۵۶ حرکت‌‌هایی را در جامعه مذهبی ایجاد می‌کند. اما از طرف این دوستان فعالیت سیاسی خاصی را سراغ نداریم؛ فقط در اواخر سال کمیته ایرانی حقوق بشر را تشکیل ‌می‌دهند.

با دقت در در نگاه سیاسی بازرگان پی به این نکته می‌توان برد که او اعتقادی به مبارزه ندارد. به همین دلیل با سرنگونی رژیم پهلوی موافق نبود. در مبانی فکری نهضت آزادی‌ها انقلاب جایی ندارد بنابراین نهضت‌آزادی پنجه در پنجه رژیم پهلوی نیانداخت. بیشتر سیاست انتظار را برگزید. 

بازرگان از سال ۱۳۳۰ که وارد جبهه ملی شد و حتی بعدا که انشعاب کرد تا سال ۱۳۷۰  علیه جبهه ملی سخنی را مطرح نمی‌کند و حتی با افراد ضد دینی مانند شاپور بختیار، کریم سنجابی، غلامحسین صدیقی و حتی با خلیل ملکی، رهبر جامعه سوسیالیست‌ها و مجموعه رضا شایان، داریوش آشوری، حسین ملک و ... هم قادر است همکاری کند. چون مبانی فکری شبیه به هم دارند. اما وقتی به مبانی دینی‌ای مثل شهید آیت‌الله بهشتی و شخصیت‌های دینی و در راسش امام خمینی می‌رسد، تعارض بنیادی پیدا می‌کند.  به تعبیر حضرت امام اینها از مدرسه آمدند و ما از حوزه؛ این تعارض در شورای انقلاب اسلامی (۱۳۵۹-۱۳۵۷) خودش را نشان داد.

دیدگاه کاربران

بهار۷۳۲۳۷۰۰۸:۰۶:۰۹ ۱۳۹۷/۱۱/۱
روحش شاد.آزادمردی با دانش و بینش درستی بود.من دیندار و مذهبیم و این را مدیون باورمندی به شخصیت وارستگانی چون مهندس بازرگان هستم
ناشناس۷۳۲۴۰۰۰۸:۲۱:۲۵ ۱۳۹۷/۱۱/۱
جواب سوالتون رو من میدم چون روحانیون تندرو علاقه ای به حضور بازرگان نداشتند.
ناشناس۷۳۲۴۱۹۰۸:۳۲:۰۰ ۱۳۹۷/۱۱/۱
بازرگان واقعا تحصیل کرده و مردمی و با منطق و دور اندیش بود.
پور باقری۷۳۲۴۳۴۰۸:۳۷:۱۰ ۱۳۹۷/۱۱/۱
خجالت اور است پشت سر مرد ازاده ای مثل بازرگان رجز خونی میکنید ایا او زنده است که از تهمت هایی که به او میزنید از خودش دفاع کند؟
ناشناس۷۳۲۵۸۵۰۹:۳۴:۵۴ ۱۳۹۷/۱۱/۱
متاسفانه باید گفت ما از مشی بازرگان فاصله گرفتیم و به این روز افتادیم.
پیام۷۳۲۶۱۰۰۹:۴۴:۳۲ ۱۳۹۷/۱۱/۱
چیزی که مرحوم بازرگان اون موقع تو خشت خام می دیدهنوز بهش نرسیدیم.خداوند رحمتش کنه
ناشناس۷۳۲۶۱۶۰۹:۴۸:۱۲ ۱۳۹۷/۱۱/۱
خدا رحمتش کنه.مرد روشنفکر و خوشنامی بود که تنها هدفش اعتلای ایران و آزادی بود.
yektanetتریبونخرید ارز دیجیتال از والکس

پربحث‌های هفته

  1. نظرات برگزیده مخاطبان الف: باید نگران دوقطبی حجاب در جامعه باشیم/ امربه معروف و نهی از منکر شرایط و مراتب دارد/ در ایران با یک جامعه یکدست و یکرنگ مواجه نیستیم

  2. فایل صوتی لو رفته از «عبدالله مهتدی» درباره آرزوی تجزیه ایران

  3. سکوت عقل و فریاد هشتگ ها!

  4. تنها راه پیش پای اقتصاد ایران

  5. بیانیه حوزه علمیه امام خمینی (ره) درباره حواشی انتقال مالکیت یک باغ به آیت‌الله صدیقی

  6. فقر، بزرگی ما را می‌بلعد!

  7. پیشنهاد عجیب افزایش ۲۲درصدی دستمزد کارگران برای ۱۴۰۳ از سوی وزیر کار

  8. پاسخ روابط عمومی مجلس به علم‌الهدی درباره لایحه حجاب/ آیا نیکزاد با قالیباف رقابت می‌کند؟/ روایت کیهان از فایل صوتی جدید ظریف

  9. درخواست صدیقی از دادستانی درباره زمین‌خواری در ازگل/ واکنش دولت به شایعه برکناری مخبر

  10. دیر اما قابل‌توجه ...

  11. هدف قراردادن کشتی اسرائیلی و ناوشکن آمریکایی توسط ارتش یمن

  12. به زودی در این زمین مسکن ملی احداث می شود !

  13. تمجید «عبدالحمید» از حکومت طالبان!

  14. دستگیری عاملان انتشار فیلم درمانگاه قم | نخستین اعترافات متهمان

  15. انتقاد روزنامه دولت از زیباکلام/ پیش‌بینی علی مطهری از فراکسیون‌های مجلس آینده

  16. آزمونی بزرگ برای دولت رئیسی

  17. قبور لاکچری

  18. المیرای ۷ ساله کجاست؟!

  19. تورم نقطه به نقطه نسبت به اول سال ۲۲ درصد کم شد/ رشد اقتصادی به ۴.۵ درصد رسید

  20. پشت پرده ادعای جدید گروه «هفت» علیه ایران چیست؟

  21. حکایت چرخی که هزاران بار اختراع می شود!..

  22. آخرین وضعیت مذاکره نمایندگان کارگری و کارفرمایی

  23. افشاگری، تایید و واکنش‌ها

  24. یمنی ها فراتر از تصور !

  25. واکنش صدیقی به موضوع زمین‌خواری در حوزه‌علمیه ازگل: امضا‌یم جعل شده؛ دادستان ورود کند

پربحث‌های اخیر

    پربحث‌های هفته

    1. نظرات برگزیده مخاطبان الف: باید نگران دوقطبی حجاب در جامعه باشیم/ امربه معروف و نهی از منکر شرایط و مراتب دارد/ در ایران با یک جامعه یکدست و یکرنگ مواجه نیستیم

    2. سکوت عقل و فریاد هشتگ ها!

    3. بیانیه حوزه علمیه امام خمینی (ره) درباره حواشی انتقال مالکیت یک باغ به آیت‌الله صدیقی

    4. پاسخ روابط عمومی مجلس به علم‌الهدی درباره لایحه حجاب/ آیا نیکزاد با قالیباف رقابت می‌کند؟/ روایت کیهان از فایل صوتی جدید ظریف

    5. درخواست صدیقی از دادستانی درباره زمین‌خواری در ازگل/ واکنش دولت به شایعه برکناری مخبر

    6. تمجید «عبدالحمید» از حکومت طالبان!

    7. انتقاد روزنامه دولت از زیباکلام/ پیش‌بینی علی مطهری از فراکسیون‌های مجلس آینده

    8. افشاگری، تایید و واکنش‌ها

    9. واکنش صدیقی به موضوع زمین‌خواری در حوزه‌علمیه ازگل: امضا‌یم جعل شده؛ دادستان ورود کند

    10. چراغ سبز دوباره دولت به بازگشت معین

    11. یک استعفا و مبارزه سیستمی با فساد

    12. تتلو توبه‌نامه نوشت | می‌خواهم ازدواج کنم و پدر شوم!

    13. بی‌حجابی ارزان نشان‌دادن ارزش‌های بانوان است/ مشارکت ۴۱ درصدی، جهاد مقبول بود

    14. سید نظام موسوی: قرار نیست بچه‌های انقلابی در مجلس آینده ساختارشکنی کنند

    15. پذیرش استعفای معاون اول قوه قضاییه به دلیل پرونده قضایی فرزندانش

    16. مدودف: اوکراین باید بخشی از روسیه شود

    17. قدردانی رهبر انقلاب از بانوی کارشناس اورژانس بابل

    18. واشنگتن: کانال‌های ارتباطی با تهران داریم؛ ایران مانع گسترش تنش‌ها شود!

    19. علم ‎الهدی: مردم باید لذت مهار تورم را در سفره‌هایشان بچشند

    20. واگذاری استقلال و پرسپولیس به بانک‌های غیردولتی در روزهای آینده

    21. گزارش هیات به اصطلاح حقیقت‌یاب فاقد وجاهت حقوقی و قانونی بوده و از اعتبار خارج است

    22. دولت متعهد به حمایت از فعالین اقتصاد دیجیتال است

    23. ایران بر انتخابات ریاست جمهوری روسیه نظارت دارد

    24. ایران و آمریکا به «جنگ سخت» نزدیک شده‌اند؟

    25. اظهارات پزشکیان درباره رئیس احتمالی مجلس آینده

    آخرین عناوین