«ایران در جنگ»

نویسنده:کاوه فرخ

ترجمه: شهربانو صارمی

ناشر: ققنوس؛ چاپ اول 1397

766 صفحه؛ 95000 تومان

****

جنگ امری است مذموم، اما با اینحال چه بخواهیم و چه نخواهیم بخش مهمی از تاریخ هر سرزمین یا در میدان‌های جنگ رقم خورده است و یا تابع رخدادهایی بوده  که متاثر از چنین میدانهایی بوده است. ایران نیز به عنوان یکی از کهن ترین سرزمینها، در تاریخ خود جنگ بسیار دیده است. چه آن هنگام که به عنوان ابر قدرتی در جهان دست بالا را در هماوردی های نظامی داشت و چه آنگاه که به رغم رشادت های سردار دلیرش عباس میرزا دربرابر قوای روس شکست خورد  و دانست نه تنها هنر جنگیدن که جهان چنان دگرگون شده که اگر پابه پای آن نشتابی بیش از این قافیه را خواهی باخت.

«ایران در جنگ» نوشته دکتر کاوه فرخ که با ترجمه شهربانو صارمی  و به همت نشر ققنوس منتشر شده است، چنان که از عنوانش نیز پیداست، اثری است که به تاریخ جنگ در ایران پرداخته است و شاید اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم به روایت تاریخ ایران با محوریت قراردادن جنگ هایی که بدان وارد شده، پرداخته است. مقطع زمانی مورد نظر نویسنده کتاب از برآمدن صفویان آغاز و تا پایان جنگ میان ایران و عراق پیش آمده است که درواقع از حدود سال 1500 تا 1988 را شامل می‌شود.

«ایران در جنگ» در واقع ادامه دیگر کتاب دکتر کاوه فرخ، با عنوان  «سایه‌های صحرا؛ ایران باستان در جنگ » است که آن نیز توسط همین مترجم و ناشر، در سال 1390 در اختیار علاقمندان فارسی زبان قرار گرفته است. کتاب «سایه‌های صحرا؛ ایران باستان در جنگ » در سه بخش تفصیلی به تاریخ ایران در دوره هخامنشی، اشکانیان و ساسانیان پرداخته است  و تا ریخ جنگ های ایران را تا شکست در برابر اعراب روایت می کند.

دکتر کاوه فرخ نویسنده و پژوهشگری است که در باره تاریخ و تمدن ایران تالیفات گوناگون داشته و در دانشگاه بریتیش کلمبیا نیز در رشته تاریخ تدریس می کند. رویکرد او به تاریخ رویکردی صرفا روایی نیست بلکه روایتی تحلیلی از جنگ‌های ایران در رهگذر رخداد های تاریخی ارائه می کند، بنابراین نه تنها به ریشه یابی دلایل ظهور و بروز این جنگ‌ها می‌پردازد، بلکه به بررسی نتایج و دستاوردهای تلخ و شیرین آن نیز در روند تمدنی تاریخ نیز توجه دارد. چراکه جنگ ها حتی از منظر فرهنگی نیز تاثیرات انکار ناپذیری بر قوای متخاصم (چه بازنده باشند و چه برنده) می‌گذارند.

در جنگ‌ها این قوای نظامی و تجهیرات جنگی است که نقشی کلیدی در موازنه قدرت بازی می‌کنند، بنابراین نویسنده کتاب به ساختار نظامی، اوضاع و احوال لشکری، تجهیزات نظامی و نقشی که ارتش های ایران و فرماندهانش در دوره های مختلف تاریخی دارند، به دقت توجه  داشته است. چرا که این ارتش ها نه فقط در هنگام تهدید و خطر خارجی که در بحرانها و انقلاب های داخلی نیز نقش هایی تغیین کننده داشته اند. چنان که در کتاب حاضر نیز در برهه‌های گوناگونی به جنگ ها و درگیری هایی داخلی قوای نظامی که به نوعی در آن درگیر بوده اند، نیز پرداخته است. بخصوص در دوران انقلاب ایران که ارتش به عنوان مهمترین نهاد حفظ سلطنت بعد از خرج شاه از کشور به ایفای نقش می پرداخت . نهایتا اعلام بی طرفی ارتش در 22 بهمن ماه 1357 مبنای پیروزی انقلاب قرار گرفت.

عنوان فرعی کتاب به «چالدران تا جنگ تحمیلی» اشاره دارد، بنابراین نویسنده با برآمدن صفویان آغاز می‌‌کند. این روزگار دوران عطف مهمی از تاریخ ایران نیز هست این صفویان بودند که قلمرو متحد ایران را با مرزهای تقریبا نزدیک به دوران ساسانی از نو احیا کردند. کار بزرگی که این سلسله ترک زبان با وجود تنوع زبانی، قومی و دینی ایران به خوبی از عهده آن برآمده بود، اما آنچه شاه اسماعیل و شاه عباس کبیر با کفایت رشته بود، جانشینان بعدی اش رفته رفته پنبه کردند و نهایتا فرجامی همچون ساسانیان نصیبشان شد و قومی پابرهنه در کمال ناباوری بر آنها غالب شدند.

کتاب «ایران در جنگ از چالدران تا جنگ تحمیلی» در شش بخش نوشته شده است. بخش نخست «صفویان» به ظهور این سلسله، شاه اسماعیل و جنگ چالدران، تحول در ارتش صفوی، حفظ امپراتوری، شاه عباس کبیر، سه پادشاه و انحطاط و سقوط، هرج و مرج و اشغال پرداخته است. بخش دوم کتاب به دوره افشاریان اختصاص یافته است. خیزش نادرشاه، ارتش جدید ایران، شکست افغان‌ها، جنگ با امپراتوری عثمانی و فتح مناطق شمالی ایران و قفقاز، لشکرکشی‌های نادر به هند و آسیای مرکزی و... می‌پردازد.

سومین بخش کتاب «زندیه» با برآمدن کریم‌خان آغاز می‌شود، با تحکیم قدرت در مناطق داخلی و غرب ایران ادامه یافته و به ارتش ایران در دوران زندیه پرداخته می‌شود و سرانجام با جنگ در خلیج فارس و بصره و سقوط زندیه به اتمام میرسد.  بخش چهارم کتاب با «قاجاریه»آغاز می شود. آغا محمدخان قاجار، ارتش قاجار، جنگ‌های ویران‌کننده ایران و روسیه، ناکامی در شرق و جنگ با عثمانی، طولانی‌ترین دوران فرمانروایی قاجار: ناصرالدین‌شاه، انقلاب مشروطه و جنگ جهانی اول: ایران بر لبه پرتگاه از جمله عناوینی است که در این بخش مورد توجه قرار گرفته است.

«پهلوی» بخش پنجم کتاب حاضر را با عناوین زیر تشکیل می دهد: شورش‌های پس از جنگ و برآمدن رضاشاه، ارتش ایران، جنگ جهانی دوم و حمله انگلیس و شوروی به ایران، جنگ سرد: تلاش‌های شوروی برای تجزیه ایران، تحولات پس از جنگ تا سقوط مصدق، ارتش ایران: توسعه، استقرار و مشکلات و انقلاب اسلامی: ظهور پاسداران و درگیری‌های نظامی ... «جنگ ایران و عراق» موضوع آخرین بخش کتاب است که حمله عراق به ایران، آزادی خوزستان، بن‌بست: کشیده شدن جنگ به درون عراق، تسخیر فاو و آخرین حمله ایران به بصره و پایان جنگ در این بخش بررسی شده است.

«ایران در جنگ» اثری است خواندنی، حسن مهم کتاب در این است که در عین تحلیلی بودن، روایی نیز هست؛ بنابراین نه تنها مخاطب خود را خسته نمی کند، بلکه برای او جذاب بوده و در عین حال بینش او را از تاریخ غنا می بخشد. مخاطبی که در این کتاب تغییر و تحولات  تاریخی ایران را از افقی تازه به تماشا می‌نشیند و به دریافتی تازه از حقایقی تاریخی می‌رسد که تا کنون بدین شیوه  بدانها پرداخته نشده است. چگونه شکست هایی تلخ از روسیه زمینه ساز پیروزی هایی دموکراتیک در انقلاب مشروطه می شود و چگونه دستاورد های این انقلاب در هم می‌شکند. نویسنده در خلال روایت، به چالش هالی شکل گیری ارتشی نوین و مدرن در دل جامعه و حکومتی که سنتی می‌اندیشد؛ توجه به توسعه فنی و صنعتی تجهیزات نظامی را فراموش نمی کند، ارتشی که تجهیزات پیشرفته اش در آغاز انقلاب نتیجه ریخت و پاش‌های بلند پروازانه آخرین پادشاه ایران جلوه می کرد که حتی برخی از ضرورت حراج و فروش آن می‌گفتند اما خیلی زود همین تجهیزات به ابزاری برای مقابله با تجاوزگری های همسایه غربی مان بدل شد. «ایران در جنگ» فرصتی است برای بازخوانی تاریخ از منظری دیگر که نباید از دست داد.