به گزارش الف؛ همزمان با تشدید رایزنی های دیپلماتیک در وین با محوریت معادله هسته ای ایران و احیای توافق برجام، گمانه زنی های مختلفی در مورد آینده و سرنوشت این تلاش ها مطرح می شود. برخی از نزدیک بودنِ طرف های مذاکره به انعقاد یک توافق خبر می دهند و در عین حال عده ای دیگر معتقدند که همچنان اختلافات اساسی در این رابطه میان طرف های مذاکره پابرجا هستند. در این میان، برخی ناظران و تحلیلگران سعی کرده‌اند تا نقطه اصلی تمرکز خود را بر موانع اصلی که مانع از انعقاد یک توافق می شوند معطوف سازند. در این راستا، یکی از مهمترین نکاتی که مد نظر بوده، درخواست های جدی ایران از طرف های غربی و به خصوص دولت آمریکا مبنی بر ارائه تضمین های لازم به تهران جهت نقض نشدنِ مجدد توافق برجام توسط دولت های آتی این کشو(نظیر آنچه دولت ترامپ در سال 2018 کرد و به صورت یکجانبه از برجام خارج شد و تحریم های گسترده ای را علیه ایران در قالب "کارزار فشار حداکثری" وضع کرد) می باشد. دغدغه ای که توجه به آن از سوی طرفِ ایرانی کاملا بِجا و درست است و اساسا تا وقتی تضمین های لازم در این زمینه اخذ نشود، احیای توافق برجام و توافق در این زمینه برای تهران، امری مضر خواهد بود. زیرا عملا بار دیگر امکان وارد آمدن خسارات جدی به منافع ملی کشورمان، مخصوصا با توجه به تهدیدات جدی جمهوریخواهان آمریکایی مبنی بر اینکه به محض ورود آن ها به کاخ سفید اقدام به خروج از برجام می کنند، وجود دارد. البته که منطقی هم نیست وقتی ایران در چهارچوب یک توافق، از یک نقطه مشخص آسیب دیده، بار دیگر و بدون رفعِ آن نقطه ضعف بخواهد با خوش بینی به مساله نگاه کند و چالش های آتی علیه خود را به جان بخرد.
در این راستا، دولت بایدن اعلام کرده که قادر نیست از جانب دولت های آتی آمریکا، تعهد و تضمینی را مبنی بر احترام به توافق برجام و وفاداری به آن ارائه کند. از سوی دیگر، موقعیت سیاسی بایدن و حزب دموکرات در نهادهایی نظیر سنایِ آمریکا نیز به نحوی نیست که بتواند زمینه را برای تصویب برجام در قالب یک "معاهده" در این نهادها فراهم کند(زیرا حدودا نیمی از سنای آمریکا در کنترل جمهوریخواهان است و آن ها مخالف با برجام هستند).
دراین میان، ناظران و تحلیلگران مختلف، در مدت اخیر به طور خاص روی دو مساله اساسی جهت ایجاد سازوکاری برای مطمئن شدن ایران مبنی بر اینکه هرگونه نقض برجام در آینده برای دولت آمریکا هزینه زا خواهد بود کار کرده اند و در این رابطه دو پیشنهاد مشخص را نیز ارائه کرده اند.
1: وارد کردن "دیوان بین المللی دادگستری" به معادله برجام
یکی از پیشنهادهایی که به طرف های مذاکراتی در وین، در مورد نگرانی اصلی ایران مبنی بر اینکه بایستی یک ضمانت محکم به تهران در رابطه با عدم نقض مجدد توافق برجام از سوی دولت های آتی آمریکا داده شود، مورد اشاره قرار گرفته، تاکید بر این مساله بوده که بایستی "دیوان بین المللی دادگستری" را وارد معادله برجام کرد.
این پیشنهاد به طور خاص از سوی پایگاه خبری "مدرن دیپلماسی"، در قالب مقاله ای با عنوان "چگونه می توان ایران را از تعهد دولت های آتی آمریکا به توافق برجام مطمئن کرد؟ " که در تاریخ 31 دسامبر سال 2021 میلادی منتشر شده، ارائه گشته است.
در چهارچوبِ این پیشنهاد، کشورهای عضو برجام عملا صلاحیت حقوق بین الملل را بالاتر از حقوق داخلی دانسته و هرگونه مناقشه ای را در چهارچوب معادله برجام، به این محکمه ارجاع می دهند. همگی اعضای برجام نیز توافق می کنند هر چه حکم نهایی دیوان بود را کاملا بپذیرند و آن را الزام آور ارزیابی کنند. در این چهارچوب، در صورت اراده هر دولتی در آمریکا جهت خروج از توافق برجام، ایران میتواند به "دیوان بین المللی دادگستری" طرح شکایت کند و ادعای دریافت خسارت را از این کشور داشته باشد. مساله ای که در نوع خود یک "بازدارندگی حقوقی" را علیه آمریکا و هر کشوری که بخواهد برجام را نقض کند، ایجاد می کند و عملا نقضِ برجام را به اقدامی پُرهزینه برای طرف های مختلف برجامی تبدیل می کند.
2: تعریف "دوره تنفس جهت خروج از توافق برجام"
یکی از راهکارهای دیگری که با هدف پیش بینی پذیر کردنِ معادله برجام در آینده و در عین حال کاستن از احتمال نقض و یا خروج غیرمنطقی عضوی نظیر آمریکا از آن مورد اشاره قرار می گیرد، گنجاندن بندی با عنوان "دوره تنفس جهت خروج از توافق برجام" است.
این پیشنهاد نیز از سوی پایگاه خبری-تحلیلی "نشنال اینترست"، در جریان گزارشی در ماه جولای سال 2021 با عنوانِ "دوره تنفس جهت خروج، راهکاری عملیاتی برای احیای برجام؟ "ارائه شده است.
در چهارچوب این پیشنهاد که البته در مقایسه با پیشنهاد نخست، ابعاد محدودتری دارد، به طور خاص در متن هرگونه توافق جدید گنجانده می شود که هرکدام از طرف های توافق برجام که در آینده بنا به خروج از این توافق داشته باشد، بایستی نیت خود را اعلام و حداقل تا یک سال همچنان به تعهدات برجامی خود به درستی عمل کند. در واقع، یکچنین کشوری پس از یک سال مجاز به خروج از برجام خواهد بود. از این منظر، این مساله به دیگر طرف های برجامی این اجازه را خواهد داد تا خود را متناسب با شرایط جدید آماده کنند و به نوعی مانع از وارد آمدن فشارها و آسیب های جدی به خود شوند.
حامیان این راه حل، به طور خاص به دوره ترامپ و ابتکار دولت وی جهت خروج از سازمان بهداشت جهانی اشاره می کنند. در این راستا، دولت آمریکا مطابق با تعهدات بین المللی خود که آن ها را در چهارچوب سازمان بهداشت جهانی پذیرفته بود، موظف بود تا یک سال قبل از خروج از سازمان مذکور، این مساله را به اطلاع آن برساند و البته تا یک سال به تعهدات خود در ابعاد مختلف در قبال این سازمان به طور کامل عمل کند. امری که البته از سوی دولت ترامپ نیز انجام شد اما پایان یافتن دوره یکساله جهت خروجِ آمریکا از سازمان بهداشت جهانی در دوره ترامپ، مصادف با انتخاب "جو بایدن" به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا شد. امری که عملا این دستورکار را از اولویت های اصلی دولت جدید آمریکا خارج ساخت.
البته که دو پیشنهادِ ذکر شده در این مقاله که نقطه اصلی تاکیدِ تحلیلگران بین المللی جهت ایجاد اطمینان برای طرف ایرانی و دریافت تضمین از سوی آمریکایی ها است، به طور کامل تامین کننده درخواست های جمهوری اسلامی ایران نیستند. با این حال، کار کردن در مورد ابعاد مختلفِ اخذ ضمانت از طرف های غربی بویژه آمریکایی‌ها، مساله ای کاملا عقلانی است و اساسا احیای برجام بدون اخذ تضمین از طرف هایی که به وضوح یک مرتبه برجام را نقض کرده اند، امری کاملا غیرمنطقی است و نباید هیچ کوتاهی در این زمینه صورت گیرد. در این راستا، کار کردن رویِ تمامی ظرفیت های اخذ تضمین از غربی ها، بایستی مورد توجه دستگاه دیپلماسی و دیپلمات‌های کشورمان باشد.
