رتبه‌بندی حیوانات بر اساس هوش همیشه یک گزاره‌ی مبهم خواهد بود. هوش را می‌توان به روش‌های مختلفی تعریف کرد، به طوری که مهارت‌ها و دانشی که برای بقای یک گونه کلیدی است، در زندگی گونه‌ی دیگر کاملاً بی‌ربط است.

همچنین چیزهای زیادی وجود دارد که ما هنوز در مورد هوشیاری و رفتار حیوانات وحشی نمی‌دانیم - دانشمندان در سراسر جهان دائماً در حال پیشرفت در مورد هوش حیوانات هستند و این یافته‌ها پیامدهای قابل توجهی برای درک ما از دوستان غیرانسانی‌مان دارد.

 

شامپانزه (پن تروگلودیت‌ها)

جای تعجب نیست که شامپانزه‌ها، نزدیکترین خویشاوندان ما، از نظر ژنتیکی، جزو باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین محسوب می‌شوند. آنها به روش‌های مختلفی ابزار می‌سازند و از آنها استفاده می‌کنند، از فرو کردن چوب در درختان برای بیرون کشیدن حشرات گرفته تا پاک کردن دهانشان با برگ‌ها و شکستن آجیل با سنگ.

این مهارت‌ها و رفتارها و سایر مهارت‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند. در طبیعت، شامپانزه‌ها سیستم ارتباطی پیچیده‌ای دارند که شامل صداهای متنوع، حرکات و حالات چهره می‌شود، در حالی که در مواقع ضروری، برخی از شامپانزه‌ها توانسته‌اند با استفاده از زبان اشاره اولیه انسان با دانشمندان ارتباط برقرار کنند.

آنها همچنین می‌توانند خود را در آینه و در ویدئو تشخیص دهند، توانایی‌ای که نشان دهنده خودآگاهی است - کودکان انسان تا حدود چهار سالگی خود را در ویدئو تشخیص نمی‌دهند.

 

اژدهای کومودو (Varanus komodoensis)

اژدهای کومودو می‌تواند دو ویژگی عالی داشته باشد: نه تنها بزرگترین مارمولک روی کره زمین است که تا طول ۳ متر و وزن ۱۶۰ کیلوگرم رشد می‌کند، بلکه باهوش‌ترین خزنده نیز محسوب می‌شود.

اگرچه اژدهای کومودو تقریباً هر چیزی، از جمله مردار، را می‌خورد، اما به عنوان شکارچیان کمین‌کننده، هوش خود را به نمایش می‌گذارند و ساعت‌ها در امتداد یک مسیر مشخص، با استتار خوب، کمین می‌کنند تا یک گوزن، خوک یا گاومیش آبی بی‌خبر از همه جا، از کنارشان رد شود.

در مواقع ضروری، به نظر می‌رسد که اژدهای کومودو نام خود را تشخیص می‌دهد و می‌تواند تفاوت بین نگهبانان خود را تشخیص دهد.

 

دلفین از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین

دلفین‌ها از نظر نسبت مغز به بدن - که به عنوان ضریب مغزی نیز شناخته می‌شود - پس از انسان‌ها در رتبه دوم و بالاتر از نخستی‌سانان غیرانسانی قرار دارند.

در حالی که این نسبت به تنهایی برای فرضیه‌سازی در مورد هوش حیوانات کافی نیست، اما در رفتار این پستانداران دریایی شواهد زیادی وجود دارد که از این ایده که آنها موجوداتی باهوش هستند، پشتیبانی می‌کند. به عنوان مثال، گروهی از دلفین‌های بینی بطری در سواحل غربی استرالیا مشاهده شده‌اند که اسفنج‌های دریایی را برمی‌دارند و از میان شن‌های کف دریا عبور می‌کنند تا طعمه ماهی‌های کوچک خود را مختل کنند.

دلفین‌های بینی بطری دیگری، این بار در سواحل ایالات متحده، مکزیک و بلیز، با به هم زدن حلقه‌های گل برای به دام انداختن ماهی‌ها، شکار خود را ثبت کرده‌اند. و در خارج از برزیل، این گونه سابقه طولانی همکاری با ماهیگیران برای به دام انداختن ماهی‌ها در تورها را دارد - عملی که هم برای دلفین‌ها و هم برای انسان‌ها با صید بیشتر سودمند است.

 

طوطی خاکستری آفریقایی (Psittacus erithacus)

طوطی خاکستری آفریقایی که به عنوان باهوش‌ترین پرنده جهان و از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین شناخته می‌شود، احتمالاً بیشتر به خاطر استعدادش در تقلید صدا شناخته می‌شود، به طوری که برخی از آنها می‌توانند به طور مؤثر صداهای ده‌ها کلمه ما را تقلید کنند. اما مهارت این گونه کاریزماتیک فراتر از تقلید است و به درک واقعی می‌رسد - الکس، یک طوطی خاکستری آفریقایی که توسط دکتر ایرن پپربرگ، روانشناس حیوانات، در طول 30 سال مورد مطالعه قرار گرفته است، می‌تواند 50 شیء، هفت رنگ و پنج شکل را شناسایی کند و همچنین اعداد تا شش را تشخیص دهد.

او همچنین توانست آزمایش‌های شناختی را در سطحی بالاتر از کودکان پنج ساله انسان انجام دهد و استدلال را نشان دهد. هوش طوطی‌های خاکستری آفریقایی متأسفانه آنها را به عنوان حیوانات خانگی بسیار مورد توجه قرار داده و تجارت غیرقانونی پرندگان وحشی را دامن زده است که در کنار از دست دادن زیستگاه، منجر به قرار گرفتن این گونه در فهرست قرمز IUCN به عنوان گونه در معرض خطر انقراض شده است.

 

موش

یکی دیگر از حیوانات کمتر شناخته شده اما فوق‌العاده باهوش و از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین، موش است. آنها حافظه مکانی بسیار خوبی دارند - در مطالعات آزمایشگاهی راه خود را در میان هزارتوها پیدا می‌کنند - قادر به تشخیص اعداد هستند - اینکه آیا واقعاً می‌توانند «بشمرند» یا نه، هنوز موضوع بحث علمی است - و می‌توانند انسان‌ها را به صورت جداگانه تشخیص دهند. سبیل‌های آنها به اندازه نوک انگشتان ما حساس است، می‌توانند صداهایی فراتر از محدوده شنوایی ما را بشنوند و چشم‌هایی دارند که می‌توانند مستقل از یکدیگر حرکت کنند.

به لطف این هوش و سازگاری (همراه با دوره بارداری کوتاه و اندازه بزرگ توله‌ها) است که موش‌ها در طبیعت بسیار موفق هستند. ۵۶ گونه از موش‌های صحرایی تقریباً در هر جایی که انسان‌ها ساکن شده‌اند، یافت می‌شوند و زیستگاه‌های بی‌شماری را در هر قاره‌ای به جز قطب جنوب اشغال کرده و از رژیم‌های غذایی بسیار متنوعی برخوردارند.

 

کلاغ

نشان داده شده است که کلاغ‌ها نوعی از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین، می‌توانند ابزارهایی برای یافتن طعمه بسازند و از آنها استفاده کنند - برای مثال، شاخه‌ها را برای کندن سوراخ‌های درختان می‌کنند - می‌توانند چهره افراد را به خاطر بسپارند و برای مشکلات پیچیده راه‌حل‌های خلاقانه‌ای پیدا کنند.

به عنوان مثال، کلاغ‌ها آجیل‌ها را روی گذرگاه‌های عابر پیاده می‌اندازند و منتظر می‌مانند تا عبور از گذرگاه امن شود و پس از باز شدن پوسته‌ها توسط وسایل نقلیه عبوری، هسته‌ها را جمع‌آوری کنند. توضیح این قدرت مغزی، با وجود اندازه کوچک مغز آنها، این است که نورون‌های آنها کوچکتر و فشرده‌تر هستند و به آنها قدرت محاسباتی شبیه به گوریل می‌دهند.

 

نهنگ

نهنگ‌ها به استفاده از طیف وسیعی از صداهای مختلف برای برقراری ارتباط معروف هستند، به طوری که نهنگ‌های بالن‌دار مانند نهنگ‌های گوژپشت (Megaptera novaeangliae) و نهنگ‌های باله‌دار (Balaenoptera physalus) آوازهایی با فرکانس پایین و نهنگ‌های دندان‌دار مانند نهنگ اورکا (Orcinus orca) و نهنگ‌های اسپرم (Physeter macrocephalus) با استفاده از پژواک‌یابی صدا، ارتباط برقرار می‌کنند.

این صداها بسته به جغرافیا متفاوت هستند و نهنگ‌ها در مناطق مختلف با گویش‌های مختلفی «صحبت» می‌کنند. همچنین مشخص شده است که نهنگ‌ها آوازهای جدید را از نهنگ‌های دیگر یاد می‌گیرند و هنگام شکار با هم همکاری می‌کنند، چه نهنگ‌های گوژپشت با ایجاد «تورهای حبابی» برای به دام انداختن و گیج کردن ماهی‌ها، و چه نهنگ‌های اورکا با ایجاد موج برای هل دادن فک‌ها از روی یخ‌های شناور.

یکی دیگر از رفتارهای جذاب نهنگ‌ها، رفتاری که دانشمندان هنوز به طور کامل آن را درک نکرده‌اند، اما فکر می‌کنند نشانه‌ای از هوش است، «کلپینگ» است. تصور می‌شود این عمل پرتاب تکه‌های جلبک دریایی به اطراف، گواهی بر بازی، یک رفتار یادگیری، باشد.

 

فیل از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین

می‌گویند فیل‌ها هرگز فراموش نمی‌کنند و این درست از آب در می‌آید: فیل‌های آفریقایی (Loxodonta africana) می‌توانند بر اساس لباس، بو و صدای انسان‌ها، بین گروه‌های آنها تمایز قائل شوند و رفتار خود را با توجه به سطح تهدید درک شده تنظیم کنند.

آنها همچنین حافظه بسیار خوبی برای مسیرهای مهاجرت دارند، به طوری که گله‌ها به رهبری مادرسالارهای مسن‌تر، در دوره‌های خشکسالی با موفقیت راه خود را به سمت آب پیدا می‌کنند. تصور می‌شود که این مهارت تا حدی به دلیل بزرگترین لوب گیجگاهی مغز فیل‌ها نسبت به اندازه بدن است - لوب گیجگاهی ناحیه‌ای است که مسئول ایجاد خاطرات است. فیل‌ها همچنین از ابزار استفاده می‌کنند، به طوری که هم فیل‌های آفریقایی و هم فیل‌های آسیایی (Elephas maximus) به شکستن شاخه‌ها برای استفاده به عنوان مگس‌کش معروف هستند.

 

اختاپوس

اختاپوس‌ها - حدود ۳۰۰ گونه در سراسر جهان وجود دارد - نه یک مغز، بلکه ۹ مغز دارند: یک مغز مرکزی بزرگ به علاوه یک مرکز عصبی در هر یک از هشت شاخک آن. نسبت مغز به بدن این جانور نیز در بین بی‌مهرگان بیشترین است.

این ساختار غیرمعمول به این معنی است که یک اختاپوس می‌تواند محیط خود را هم به صورت محلی و هم به صورت مرکزی حس کند و به آن پاسخ دهد. در طبیعت، این برای یافتن طعمه و پنهان شدن از شکارچیان مفید است، در حالی که در آزمایشگاه، اختاپوس‌ها می‌توانند از میان هزارتوها عبور کنند، در شیشه‌ها را باز کنند و گره‌ها را باز کنند.

اختاپوس‌ها از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین همچنین به استفاده از ابزار معروف هستند: برای مثال، اختاپوس‌های پتویی، شاخک‌های نیش‌دار یک مرد پرتغالی (که در برابر آن مصون هستند) را جدا می‌کنند تا از آنها به عنوان وسیله دفاعی در برابر شکارچیان استفاده کنند.

 

زنبور

بیش از ۲۵۰۰۰ گونه زنبور عسل وجود دارد که هر کدام سازگاری‌های منحصر به فرد خود را با زیستگاه‌های خاص خود دارند. با این حال، آنچه که همه آنها در آن مشترک هستند، هوش بالایی است که آنها را مسلماً به باهوش‌ترین حشرات جهان تبدیل می‌کند.

قبلاً اینطور تصور می‌شد که زنبورها فقط از نظر اجتماعی هوشمند محسوب می‌شوند، اما تحقیقات جدیدتر مجموعه‌ای از قابلیت‌های دیگر را ثابت کرده است.

مشخص شده است که زنبورها قادر به شمردن (مفید برای جهت‌یابی)، مشاهده و یادگیری (که آنها را قادر می‌سازد بین گل‌های گونه‌های مختلف گیاهان تمایز قائل شوند)، استفاده از ابزار (مالیدن مدفوع حیوانات روی لانه خود به عنوان یک دفاع بدبو در برابر زنبورهای سرخ) و ارتباط با زبان نمادین (زنبورهای عسل با رقص به یکدیگر می‌گویند کجا شهد پیدا کنند - استعدادی که باعث می‌شود آنها را یکی از بهترین رقصندگان در قلمرو حیوانات بنامیم) هستند.

حتی نشان داده شده است که آنها حالت‌های احساسی مانندی دارند و در هنگام استرس به سناریوها پاسخ متفاوتی می‌دهند و از باهوش‌ترین حیوانات روی کره زمین محسوب می‌شوند.