گروه تعاملی الف - حسین شیرزاد*:

تبلیغات صهیونیسم بین الملل مبنی بر فناوری پیشرفته کشاورزی رژیم اشغال گر قدس، شهرت بین المللی کاذبی را برای این کشور غاصب بوجود آورده است. بگونه‌ای که امروزه شرکت‌های اسراییلی به کمک کمپانی های آمریکایی-اروپایی طیف متنوعی از فنآوری های کشاورزی از جدیدترین سیستم‌های آبیاری قطره‌ای تا هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و پهپادهای سمپاشی آفت‌کش ارائه می‌کنند.

اما نکته‌ای که در اذهان عمومی مغفول مانده آن است که پیشینه تجارت کشاورزی اسرائیل از کمک‌های لابی اروپایی-آمریکایی، اشغال نظامی و توسعه غیرقانونی اراضی فلسطینی آغاز شده و رشد آن در سال‌های اخیر، ارتباط تنگاتنگی با ارتقای دستور کار دیپلماتیک و اقتصادی-نظامی اسرائیل در خارج از مرزهای خویش دارد. بخش اعظم این دیپلماسی کشاورزی توسط چند شرکت کوچک شناخته شده به رهبری افسران سابق دفاعی و سرویس های مخفی با ارتباطات سیاسی در سطح بالا انجام می‌شود. شرکت‌هایی که این نخبگان امنیتی مالک آن‌ها هستند در پروژه‌های کشاورزی گران‌قیمت که از طریق ابزارهای مالی فراساحلی، شامل خرید و فروش محصولات و فن‌آوری‌های اسرائیلی که اغلب ارتباط با معاملات تسلیحاتی دارند، تشکیل شده‌اند، تخصص دارند. در این رابطه، آفریقا و اوراسیا یک هدف کلیدی است، اما پروژه‌های تجارت کشاورزی اسرائیل در سرتاسر جهان از کلمبیا گرفته تا آذربایجان و پاپوآ گینه نو در حال رشد است. تعداد کمی از این پروژه ها منافع ملموسی را برای جوامع محلی به همراه دارد. اما عواقب آن، از غصب زمین گرفته تا ایجاد تعهدات دولتی و بدهی، می تواند شدید و طولانی مدت باشد.

این یادداشت پرده‌ای را از فعالیت‌های کشاورزی برون مرزی اسرائیل برداشته و عواقب آن را برای مردم محلی و همچنین اشغال مستمر سرزمین‌های فلسطینی ارزیابی می‌کند. برای بیش از یک دهه، گروه های پژوهشی مستقل؛ فعالیت های شرکت‌های تجاری کشاورزی اسرائیل در خارج از کشور را رصد می‌کنند. این موسسات تحقیقاتی به طور فزاینده ای از نقش پوششی این شرکت‌ها در گسترش توامان مداخله کشاورزی و صنعتی و تحرکات جاسوسی-امنیتی، به ویژه در آفریقا و اوراسیا، و اینکه چگونه فعالیت های آنها با سایر برنامه های امنیتی -سیاسی مرتبط شده است، تحقیق می کنند. لذا، با وجود رشد روزافزون و حضور بین المللی و ارتقای بخش کشاورزی دیجیتال اسرائیل، اکثر این شرکت ها حتی در کشورهایی که در آن فعالیت می کنند بدلایل امنیتی نسبتا ناشناخته باقی می مانند. در این یادداشت، ما امیدواریم که درک عمیقی از اینکه این شرکت ها ممکن است چه تأثیراتی در کشورهایی هایی که در آن فعال هستند، داشته باشند را واکاوی نماییم.

اواسط ماه مه 2022 "اودد فورر"، وزیر کشاورزی اسرائیل، در یک کنفرانس مطبوعاتی در منطقه روستایی کوهستانی قره‌باغ آذربایجان، که در فاصله 7 کیلومتری از مرز با ایران است  شرکت کرد. همانطور که در بیانیه مطبوعاتی رسمی اسرائیل اشاره شده است، این اولین باری است که یک وزیر اسرائیلی به حاشیه مرز ایران سفر می‌کند. هدف اعلام شده از این مأموریت، بازدید از یک پروژه توسعه کشاورزی چند میلیارد دلاری است که دولت آذربایجان در مناطقی که اخیراً به لطف تسلیحات و فناوری های نظامی اسرائیل از ارمنستان بازپس گرفته است، در حال ساخت «دهکده‌های هوشمندی»است که پروژه های دیجیتال روستایی نامیده و با آخرین فناوری‌های کشاورزی اسرائیلی ساخته می‌شوند.

در بیانیه مطبوعاتی رژیم صهیونیستی آمده است: «به لطف روابط راهبردی نزدیک آذربایجان و اسرائیل، رئیس جمهور [آذربایجان] تصمیم گرفت که اسرائیل شریک اصلی آذربایجان در توسعه کشاورزی آذربایجان به طور کلی و در قره باغ کوهستانی به طور خاص باشد». گفته می‌شود که حتی مفهوم «دهکده‌های هوشمند» که به آن‌ها «آگروپارک‌ها» نیز گفته می‌شود، از "موشاو" یا «مزارع روستایی» اسرائیل الهام گرفته شده است که در دهه 1950 و اوایل دهه 1960 در اسرائیل از سرزمین های فلسطینی غصب و در فرآیند اولیه استعمار تأسیس شدند.  چندین شرکت تجارت کشاورزی اسرائیل بخشی از "هیئت فورر " هستند. آنها شامل "شرکت آبیاری نتافیم"، "شرکت سموم دفع آفات آداما" و "شرکت تجهیزات و خدمات لبنی آفیم میلک" هستند. مشارکت اصلی اسرائیل در قره باغ طراحی و ساخت یک زنجیره مجتمع لبنی بزرگ خواهد بود، اما فورر، در مورد گسترش تولید غلات و فنآوری بذور نیز صحبت کرد تا آذربایجان بتواند گندم و سایر غلات را به اسرائیل صادر کند. «دهکده‌های هوشمند» قرار است از اسکان مجدد 600000 آذربایجانی آواره شده از جنگ با ارمنستان حمایت کند.

آذربایجان بیش از دو برابر هر کشور دیگری در اروپا نابرابری و فقر روستایی را نشان می‌دهد. مناطق کوهستانی -روستایی آذربایجان با شکاف‌های دائمی در فرصت‌های اقتصادی و دسترسی به خدمات مواجه هستند. وضعیت کشاورزی آذربایجان چالش های خاصی را ایجاد می‌کند، زیرا در پی یک درگیری طولانی با ارمنستان؛ مردم مناطق کوهستانی و دورافتاده مجبور به فرار شدند و بسیاری از سکونتگاه ها، اراضی کشاورزی و زیرساخت های آبی -خاکی موجود تخریب شد. دهکده هوشمند" آگالی" اولین در نوع خود است و به عنوان پایلوت برای پروژه های مشابه در سراسر این منطقه خالی از سکنه کشور استفاده خواهد شد. برای آموزش و ترویج کشاورزی نیز توافق آموزش 50 دانشجوی آذربایجانی در دانشکده های کشاورزی اسراییل توشیح و اجرایی شده است. مرکز آموزش اسراییل-آذربایجان در باکو نیز در این زمینه فعال شده است. با این حال، طبق بررسی‌ها، زمین‌های وسیعی تاکنون تنها به شرکت‌های تجاری کشاورزی مرتبط با سیاستمداران سطح بالا و اعضای متنفذین سیاسی واگذار شده است. حمایت کشاورزی اسرائیل از آذربایجان می تواند مستقیماً به نفع این نخبگان پرقدرت باشد. گزارش‌های مرکز (OCCRP) نشان می‌دهد پروژه «دهکده‌های سبز هوشمند» برای ثروتمند کردن الیگارشی حاکم طراحی شده است.

"رافائل هارپاز" سفیر وقت اسراییل در آذربایجان و منابع آدربایجانی ادعا دارند؛ مفهوم دهکده هوشمند در بطن خودکفایی و  خودبسندگی روستایی پنهان است. بگفته "عصمت عباس اوف"در این طرح چهار حوزه کلیدی در مفهوم کلی روستا وجود دارد: زیرساخت‌ها و خدمات هوشمند. فرصت های شغلی؛ حکمرانی هوشمند؛ و انرژی سبز جایگزین. این دهکده ها دارای اتصال به اینترنت پرسرعت است که از امکان سلامت الکترونیک، آموزش الکترونیکی و نظارت الکترونیکی(البته جاسوسی و رصد موشک های ایران) برخوردارند و اهداف حکمرانی هوشمند را پشتیبانی می‌کند. دولت برای ایجاد فرصت های شغلی با فعالان بخش خصوصی نیز تماس گرفته است. به عنوان مثال، یکی از مشاغل آینده، تولید و فرآوری شیر گاومیش شرکت( Afimilk) است. این پروژه حدود 60 شغل را پشتیبانی می‌کند، اما در زمینه تولید بتن، باغ خرمالو، هتل داری و فرصت های گردشگری و همچنین مشاغلی که در بخش دولتی وجود دارد، انتظار بر این است که تفکر "هوشمند" و پایدار در تمام جنبه های روستا نفوذ کند. به عنوان مثال، کشاورزی از پیشرفته ترین سیستم های نظارت بر محیط زیست و سیستم های آبیاری که از فاضلاب استفاده می‌کنند، استفاده خواهد کرد. تاکید زیادی بر انرژی سبز و جایگزین وجود دارد و تمام ساختمان ها با بالاترین استانداردهای زیست محیطی طراحی شده اند و بازده انرژی 80% دارند. این دهکده می‌تواند از انتشار گازهای گلخانه‌ای تقریباً صفر به خود ببالد و از پمپ‌های خورشیدی، بادی و حرارتی برای رفع نیازهای انرژی استفاده کند.

کشاورزی از دیرباز در جاه طلبی های سیاسی اسرائیل در آذربایجان نقش اساسی داشته است. تمرکز اصلی صهیونیست ها بر مسئله مدیریت آب و انرژی است. آذربایجان 40 درصد از نفت مصرفی تل آویو را تامین می‌کند و اسراییل چهارمین مقصد بزرگ صادراتی این کشور است. مجموعه قراردادهای دوجانبه ای که بنیامین نتانیاهو، رئیس جمهور وقت اسرائیل با الهام علی اف در سال 2016 امضا کرد، بر کشاورزی متمرکز بود. در همان سال، با شرکت اسرائیلی ( TerraVerde Agriculture ) قراردادی منعقد شد که برای یک شرکت آذربایجانی به نام ( Aqua Garden LLC)، عملیات گلخانه‌ای و گاوداری بزرگ مقیاس بسازد و موانع تعرفه‌ای تجارت شراب برطرف شود. از منظر تاریخی اسرائیل در کاهش وابستگی آذربایجان به روسیه در امور استراتژیک طی یکدهه گذشته نقش مهمی بازی نموده است. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI)، اسرائیل در سال‌های 2015 تا 2019 جایگزین روسیه به عنوان تامین‌کننده اصلی تسلیحات آذربایجان شد و 60 درصد از کل خریدهای نظامی این کشور را به خود اختصاص داد در حالی که سهم روسیه 31 درصد بود. از زمان جنگ دوم قره باغ در سال 2020، این خریدهای تسلیحاتی رو به افزایش بوده است. به همین ترتیب، مشارکت فعال اسرائیل در توسعه کشاورزی آذربایجان، وابستگی انحصاری آذربایجان به روسیه را کاهش داده و مقاومت آن را در برابر شوک های احتمالی خارجی تقویت می‌کند. "آویگدور لیبرمن" وزیر دارایی اسرائیل در سفر خود به باکو در 25 آوریل گفت "تل آویو از جامعه تجاری اسرائیل برای سرمایه گذاری در صنایع آب، کشاورزی و لبنیات آذربایجان حمایت خواهد کرد". در 18 می، 50 شرکت کشاورزی از آذربایجان و اسرائیل در مجمع تجاری آذربایجان و اسرائیل شرکت کردند. وزیر کشاورزی اسرائیل در همان روز با رئیس جمهور آذربایجان دیدار کرد و گفت که اسرائیل دانش و فناوری کشاورزی پیشرفته ای دارد که آماده است با آذربایجان به اشتراک بگذارد. بر اساس گزارش ها، یکی از اهداف نهایی تل آویو در این همکاری، کمک به آذربایجان برای تامین نیازهای گندم خود، ارتقای تکنولوژی غلات و صادرات مازاد آن به اسرائیل از اوایل سال 2025 است. "فورر" گفت که ممکن است بعد از تولید گندم کافی آذربایجان، این امر چند سال طول بکشد. اسرائیل برای نیازهای داخلی خود "خوشحال خواهد بود که از آذربایجان خرید کند". پتانسیل کشاورزی آذربایجان از نظر زمین های قابل کشت و منابع آبی پس از آزادسازی سرزمین های اشغالی قره باغ در سال 2020 به طور قابل توجهی افزایش یافته است. بر اساس داده های موجود، استان خودمختار قره باغ کوهستانی 15 درصد از تولید گندم آذربایجان را تا سال 1988 تامین می نمود.

در زمان اشغال، نهاد کشاورزی بالفعل در قره باغ سالانه 90 هزار تن گندم از" اقدم، فضولی، جبرائیل و زنگلان" جمع آوری می کرد. پس از جنگ، " کریم اف" وزیر کشاورزی گفت: تجارت کشاورزی در مناطق آزاد شده شامل 200 هزار هکتار از اراضی کشاورزی، مراتع و ده ها هزار زمین بلااستفاده می شود. "لیبرمن"، در مصاحبه خود با "خبرگزاری ترند آذربایجان"، به طور خاص بر آمادگی اسرائیل برای مشارکت فعال در احیای قابلیت های کشاورزی مناطق تازه آزاد شده تاکید کرد. این مناطق از نظر حضور راهبردی و منابع آبی غنی هستند و شرکت های اسرائیلی خدمات خود را برای کمک به یکی از کمبودهای عمده سیستم مدیریت کشاورزی آذربایجان، یعنی بازچرخانی فاضلاب، جلوگیری از هدر رفت و کاهش آب، بویژه در حوضه آبی "ارس-کورا" ارائه خواهند داد. در اوایل آوریل، شرکت ملی آب اسرائیل( Mekorot ) اولین قرارداد کاری در نوع خود را با بهبود و مدیریت آب آذربایجان (OJSC ) در باکو امضا کرد که به طرف آذربایجانی "دسترسی به برخی از راه حل های این شرکت از طریق واحد نوآوری و فناوری، از جمله امکان اتخاذ راه‌حل‌هایی از استارت‌آپ‌های مختلف که در حال حاضر در زمینه سایبری، کلان داده، مصرف انرژی پیشرفته و عملیات ساده‌سازی و مدیریت تامین آب فعالیت می‌کنند، و آموزش کشاورزان و مهندسین آذربایجانی از دهکده های "موشاو" ارایه خواهد داد. علاوه بر کمک به توسعه کشاورزی آذربایجان، سرمایه‌گذاری‌های رو به رشد اسرائیل در سرزمین‌های آزاد شده (در 55 کیلومتری مرز ایران) به برنامه‌های باکو پس از جنگ، برای ایجاد جای پایی محکم در اوراسیا و قفقاز جنوبی، فعالیت بیش از 37 شرکت تجاری کشاورزی، احداث مراکز فرهنگی یهود مانند موزه یهودیان کوهستانی، ساخت کنیسه، مرکز آموزش یهودیان قفقاز و در نهایت درهم‌آمیختن نفوذ در مراکز مختلف قدرت در اجماع منطقه‌ای بر سر امنیت نظامی-اقتصادی قره‌باغ خدمت خواهد کرد.

در 13 ژانویه، وزارت انرژی آذربایجان و شرکت ( ACWA Power ) عربستان سعودی یادداشت تفاهم همکاری در زمینه انرژی باد فراساحلی امضا کردند. پروژه 300 میلیون دلاری "خیزی آبشرون" دارای 240 مگاوات ظرفیت خواهد بود و تا سال 2030  معادل30  درصد از تولید برق آذربایجان را تشکیل خواهد داد. بعداً در 15 مارس، وزارت انرژی آذربایجان و مصدر امارات متحده عربی مقدمات ساخت نیروگاه با ظرفیت 230 مگاوات و سرمایه گذاری معادل 225 میلیون دلار انرژی خورشیدی قره داغ را فراهم کردند. دو طرف همچنین تفاهم نامه همکاری در زمینه انرژی های تجدیدپذیر و پاک در مناطق اقتصادی قره باغ و شرق زنگزور را امضا کردند.

شرکت‌های ترکیه‌ای هم سهم بزرگی از پروژه‌های بازسازی منطقه قره‌باغ را با هدف تبدیل آن به مدرن‌ترین و در حال توسعه‌ یافته ترین بخش آذربایجان در آینده نزدیک به عهده گرفته‌اند. تا کنون بیش از 300 شرکت خارجی برای پروژه های مناطق آزاد شده مناقصه داده اند که بیشتر آنها شرکت های ترکیه ای هستند. وزیر کشاورزی ترکیه در 17 می در نمایشگاه بین المللی کاسپین آگرو 2022 در باکو حضور یافت و با همتای آذربایجانی خود دیدار کرد. دو طرف قرارداد انتقال پهپادهای کشاورزی به آذربایجان و شرکت متخصصان آذربایجانی در کارگاه های آموزشی کنترل هواپیماهای بدون سرنشین در کشاورزی را امضا کردند. جالب اینجاست که پهپادهای ترکیه و اسرائیل در جریان جنگ دوم قره باغ برای آزادسازی اراضی آذربایجان به صورت پشت سر هم کار کردند. به عقیده علی اوف، این امر نگرانی‌های فزاینده امنیت غذایی آذربایجان ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین، اتخاذ تدابیر سختگیرانه مرتبط با حوزه‌های کشاورزی را که قبلاً نادیده گرفته شده بود، را ضروری می‌ساخت. از این روی همکاری نزدیک تر با کشورهای پیشرفته از نظر فناوری مانند اسرائیل توسعه بخش کشاورزی را برای رفع نیازهای داخلی تسهیل می کند.

هماهنگی این تلاش ها با سایر شرکای نزدیک ممکن است راه های خاصی را برای دستیابی به نتایج کارآمد در مدت کوتاهی باز کند. از جمله، کمک مالی اتحادیه اروپا و انتقال دانش کشاورزی ممکن است به وزارت کشاورزی آذربایجان کمک کند تا بهتر با واقعیت‌های جدید اقلیمی سازگار شود. در سال 2019-2022، این وزارتخانه از پروژه دوقلوی اتحادیه اروپا با عنوان "تقویت ظرفیت وزارت کشاورزی برای بهبود اثربخشی و کارایی حمایت های دولتی از کشاورزی" بهره مند شد. علاوه بر این، اتحادیه اروپا به عنوان بخشی از برنامه اقتصادی و سرمایه گذاری مشارکتی خود برای کشورهای شرقی در سال 2021، 50 میلیون یورو به آذربایجان برای تولید پایدار کشاورزی و تقویت قابلیت حیات بخش کشاورزی و مواد غذایی اختصاص داد به موازات آن، شرکت اسرائیلی( Green 2000 ) برای ساخت یک مزرعه لبنی، با مشارکت شرکت اماراتی(Two FZE Agri Biz ) قرارداد بزرگی منعقد نمودند. این مشارکت ها نه تنها به امنیت غذایی آذربایجان در شرایط بازار نامطمئن کمک می کند، بلکه رویکرد کشاورزی کشور را نیز در آینده قابل پیش بینی به طرز چشمگیری تغییر خواهد داد. بررسی‌های بیشتر نشان داد که پروژه‌های کشاورزی از طریق توافقی که با فروش نفت به شرکت تجاری سوئیسی "ترافیگورا" حمایت می‌شد، تامین مالی می‌گردید و پروژه های کشاورزی هم توسط  شرکت ( TerraVerde)، یکی از شرکت های اسرائیلی که در آذربایجان و بحرین بکمک کشاورزی دقیق مزارع هوشمند می سازد، دنبال شد. یکی دیگر از شرکت‌های کشاورزی اسرائیلی فعال در آذربایجان،( Green 2000 )، در حال ساخت چهار واحد مرغداری، ماهی و گلخانه‌ای در بخش‌های مختلف ساحل عاج از طریق یک پروژه 120 میلیون دلاری است که توسط شرکت ( Bluebird Finance & Projects ) و پروژه‌های آبی اسرائیل تامین  مالی می‌شود. آژانس اعتبار صادرات هلند( Atradius) ، هر دو در تامین مالی پروژه‌های کشاورزی بزرگ مشابه فعال هستند. به نظر می رسد کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس یکی از مقاصد بزرگ طرح های سرمایه بر کشاورزی در برنامه 2050 صهیونیست ها باشد. اما نکته مهم آن است که هر دو شرکت (TerraVerde و Green 2000 ) سابقه فعالیت در کشورهایی دارند که خریداران مهم اسلحه و تسلیحات راداری از اسرائیل به شمار می روند. این دو شرکت در اوایل دهه 2000 و پس از پایان جنگ داخلی در آنگولا توسط بازرگانان اسلحه اسرائیلی به خدمت درآمدند تا به طرف برنده کمک تسلیحاتی کنند. با پایان یافتن جنگ، اسرائیلی‌ها به سایر حوزه‌های تجاری روی آوردند تا پروژه‌های کشاورزی چند میلیون دلاری را در بخش‌های جنگ‌زده آنگولا، که مانند آذربایجان، به‌طور قابل توجهی زیرساختهای آن تخریب شده بود، بصورت "دهکده های الگویی کیبوتص" ترتیب دهند. مطالعات نشان می دهد که عملیات کشاورزی اسرائیل در آنگولا منافع اندکی برای مردم محلی به همراه داشت، اما در تحکیم روابط بین اسرائیل و نخبگان سیاسی ثروتمند آنگولا مؤثر بود و مبالغ هنگفتی را برای گروه‌های نوظهور اسرائیلی از شرکت‌ها و بازرگانان متخصص در تجارت کشاورزی در خارج از کشور به ارمغان آورد. پروژه های آنگولا به طور موثر به الگویی برای سایر شرکت های اسرائیلی تبدیل شد و بازیگران پشت عملیات زراعی در آنگولا و دیگرانی که ردپای آنها را دنبال کرده اند، اکنون در تلاش های اسرائیل برای ارتقای تجارت کشاورزی و پیشبرد برنامه های سیاسی خود در آمریکای لاتین،آفریقا، آسیا و دیگر نقاط جهان نقش اساسی دارند. 

اصولا، در اسرائیل پیوند بین تجارت کشاورزی و صنعت نظامی (An Israeli agro-military complex ) بسیار عمیق است. کشاورزی این کشور محصول دهه‌ها اشغال خشونت‌آمیز و نظامی سرزمین‌های فلسطینی و ظلم ارتش آن به مردم مظلوم فلسطین است. شرکت‌های تجاری کشاورزی اسرائیل در این پس زمینه تاریخی شکل گرفته‌اند و همچنان از آن سود می‌برند. ارتش اسرائیل منبع مهمی از نیروی انسانی و فناوری برای شرکت‌های کشاورزی اسرائیل محسوب می شود. امروزه یافتن یک شرکت اسرائیلی در میان صدها شرکت نوپا در زمینه فناوری کشاورزی که ارتباطی با ارتش یا سرویس مخفی اسرائیل نداشته باشد، دشوار است.  به نظر می رسد که این شرکت ها نقش مهمی در محافظت از اسرائیل در برابر فشارهای بین المللی به خاطر سلب مالکیت جنایتکارانه از مردم فلسطین و در گسترش کشاورزی صنعتی به موازات فعالیتهای جاسوسی در سطح جهان ایفا می کنند. بنابراین نظارت و افشای فعالیت‌های تجاری، امنیتی کشاورزی اسرائیل در خارج از کشور، نه تنها برای حفاظت از منافع مردم کشورهایی که در آن فعالیت می‌کنند، بلکه برای ایجاد همبستگی با مبارزات فلسطینی‌ها علیه آپارتاید اسرائیل، استعمار و ظلم مردم بی دفاع کرانه باختری و اشغالگری و اهداف خطرناک این رژیم غاصب بسیار مهم است. از این روی ضروری است تا ایران مقتدر، مناسبات، تفاهم نامه ها، قراردادهای کشاورزی و تحرکات شرکت های پوششی اسراییلی را در حاشیه مرزها با دقت و حساسیت بیشتری جهت صیانت از منافع ملی کشور، بویژه در قفقاز جنوبی و اوراسیا رصد نماید.  

*تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی