روزنامه جام‌جم نوشت: شگفتانه‌های كنكور ۹۹ ادامه دارد، از شیوه انجام، تعلیق‌های چندباره و تزلزل در یك تصمیم‌گیری از سوی مسؤولان گرفته تا شرایط برگزاری آن همراه با پروتكل‌های بهداشتی و حجم قابل‌توجهی از داوطلبانی كه از خیر حضور در كنكور امسال گذشتند. عجایب كنكور در سال كرونا هنوز هم ادامه دارد و تازه‌ترینش كاهش عجیب تعداد داوطلبان مجاز به انتخاب رشته در كنكور ۹۹ است.
آن‌طور كه دیروز سخنگوی سازمان سنجش آموزش كشور اعلام كرده، از میان یك میلیون و ۱۲ هزار و ۴۰۶ نفر كه مجاز به انتخاب رشته در كنكور سراسری ۹۹ بودند، فقط تعداد ۴۶۹ هزار و ۹۴ نفر نسبت به انتخاب رشته اقدام كرده‌اند. هر چند تعداد مشتاقان به حضور در دانشگاه در سال پیش رو كاهش چشمگیری نسبت به سالهای گذشته دارد، اما این روند كاهشی از چند سال پیش آغاز شده است.
سال ۹۷ از تعداد كل افرادی كه مجاز به انتخاب رشته بودند، ۶۰ درصد اقدام به انتخاب رشته كرده‌اند و سال گذشته این تعداد به ۵۴ درصد و امسال هم با كاهشی چشمگیر به ۴۶ درصد رسیده است. آیا علاقه به تحصیلات دانشگاهی در نسل كنونی كمتر شده است؟ افزایش بی‌رویه دانشگاهها در دو دهه پیش از اهمیت تحصیلات دانشگاهی كاسته است و حالا رقابت تنها برسر دانشگاههای برتر است؟ حالا سال‌هاست كه دانشگاهها با بحران ازدیاد صندلی رو‌به‌رو هستند، آیا با كاهش شدید علاقه داوطلبان به حضور در این دانشگاهها شاهد سرعت گرفتن ورشكستگی این دانشگاهها خواهیم بود؟ فارغ از همه این مسائل آیا می‌توان تاثیر این بی‌میلی به تحصیلات دانشگاهی را در سالهای آینده، در فضای پیرامونی جامعه دید؟
بدیهی است دلیل كاهش تعداد افرادی كه با وجود مجاز بودن، اقدام به انتخاب رشته نكرده‌اند، به یك مورد خلاصه نمی‌شود. اما یكی از مهم‌ترین این دلایل را بالا گرفتن رقابت بر سر دانشگاههای برتر می‌دانند. دلیلی كه هر وقت صحبت از بیشتر بودن تعداد صندلی‌های دانشگاهی نسبت به داوطلبان كنكور هم میشود، اساس وجود كنكور را به همین نكته مرتبط می‌دانند؛ این‌كه كنكور دیگر به معنای قبولی در دانشگاه نیست، بلكه به مفهوم قبولی در یك دانشگاه معتبر است. در یك دهه گذشته هم افزایش رغبت به حضور در كنكور رشته علوم تجربی آنقدر بوده كه حتی مسؤولان قصد داشتند با اعمال سیاست‌های اجبارانه به نوعی در این حوزه تعادل ایجاد كنند. سیاستی كه موفق نبود و همچنان تعداد داوطلبان كنكور تجربی به شكل معناداری از دیگر رشته‌ها بیشتر است. حالا هم كه با كاهش چشمگیر انتخاب رشته داوطلبان مجاز در كنكور رو‌به‌رو هستیم، بسیاری این موضوع را مرتبط با داوطلبان رشته تجربی می‌دانند.
راشد نظری، مشاور تحصیلی است و معتقد است؛ «مهم‌ترین علت روند نزولی انتخاب رشته داوطلبان كنكور، تمایل افراد به تحصیل در رشته‌های خاص است. بیشترین داوطلبانی كه از انتخاب رشته صرف نظر می‌كنند نیز مربوط به گروه آزمایشی تجربی هستند كه اغلب به رشته‌های پزشكی، دندانپزشكی، داروسازی و برخی رشته‌های پیراپزشكی همچون فیزیوتراپی، پرستاری، شنوایی‌سنجی، گفتاردرمانی و كاردرمانی علاقه دارند. علت این تمایل، وضع نامساعد بازار كار است. داوطلبان كنكور چون از احتمال بیكار ماندن‌شان خبر دارند، به آینده شغلی رشته‌ها توجه می‌كنند و اگر رتبه مورد نظر را در كنكور كسب نكنند، از انتخاب رشته صرف‌نظر می‌كنند.»
نقش بازار كار در تمایل به تحصیل
بازار كار یكی از جاهای خالی پازل كنكور است و آمار همیشه در حال افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان بیكار یكی از نشانه‌های این جای خالی است. فارغ‌التحصیلانی كه با صرف چند سال از عمر و هزینه‌های گاه گزاف به تخصصی آكادمیك دست یافته‌اند كه بازار كاری برای آنها متصور نیست. وضعیت معیشتی و درآمدی هم یكی دیگر از علت‌هایی است كه پیوست شده به موضوع بازار كار، به این مفهوم كه حالا داوطلبان كنكور و خانواده‌های‌شان در افق نگاه آینده‌شان دست روی رشته‌هایی می‌گذارند كه علاوه‌بر بازار كار، از درآمد قابل‌توجهی هم برخوردار باشد و وقتی برای دستیابی به آن شانسی متصور نیستند از قید حضور در دانشگاه می‌گذرند. هر چند در این میان تناقضی هم وجود دارد.
آن‌طور كه راشد نظری می‌گوید: «با این كه بیكاری در بسیاری از رشته‌های علوم ریاضی و انسانی هم وجود دارد، اما برخی مسائل باعث شده تا داوطلبان این گروه‌های آزمایشی بیشتر از تجربی‌ها انتخاب رشته كنند.» اما این «برخی مسائل» چیست كه در گروهی كه سهم بالاتری از فارغ‌التحصیلان بیكار را دارد تمایل به حضور در دانشگاه بیشتر است؟ این كارشناس تحصیلی می‌گوید: «در گروه علوم ریاضی با این‌كه در چند سال اخیر، بسیاری از رشته‌های مهندسی بازار كار ندارد، ولی بسیاری از داوطلبان می‌دانند همین كه لیسانس مهندسی بگیرند، عضو سازمان نظام مهندسی میشوند، می‌توانند بیمه شده و از وام‌های مهندسی بهره‌مند شوند.»
صندلیها به دنبال دانشجو
كنكورهای دومرحله‌ای دهه ۶۰ را فراموش كنید، افزایش یكباره جمعیت در ابتدای دهه ۶۰ و تغییر هرم جمعیتی ایران بود كه معضلی به نام كمبود فضای دانشگاهی را به چشم می‌آورد، معضلی كه با ایجاد مشكل بزرگ‌تری به نام ساخت و تاسیس بی‌رویه دانشگاهها قرار بود حل شود. آن سالها جوانان به دنبال قبولی در دانشگاه بودند و حالا این چرخه شكل معكوسی به خود گرفته است و دانشگاهها به دنبال جذب دانشجو هستند. به غیر از دانشگاههای مادر و برتر، تقریبا تمامی دانشگاهها حالا برای ادامه روند حیات خود در فضای آموزشی به دنبال جذب دانشجو هستند. اتفاقی كه نشانه‌هایش از سالها پیش نمایان بود و روند ورشكستگی این دانشگاهها اما از یك دهه پیش كلید خورده است.
بحرانی كه از آن به نام بحران «صندلی خالی» هم یاد میشود. این بحران در حال حاضر دانشگاههای پیام نور، جامع علمی كاربردی، آزاد و غیرانتفاعی را تهدید می‌كند. آمارهای سال گذشته نشان می‌دهد به ازای هر دانشجو، پنج صندلی خالی در این دانشگاهها وجود دارد. در آن سال آن‌طور كه سازمان سنجش كشور اعلام كرد «بیش از ۳۲۸ هزار صندلی دانشگاه، متقاضی ندارد» و خالی مانده است. اما این اتفاق حتما معلول‌های دیگری هم دارد. البته كه وجود نابه‌سامانی‌های اقتصادی چند سال اخیر، وضعیت معیشتی سخت جامعه ایرانی را به همراه داشته و تحصیلات پرهزینه هم از آن دسته‌ای است كه میتواند با توجه به وضعیت اقتصادی به‌راحتی حذف شود، به این مفهوم كه بسیاری قید دانشگاه پولی را به‌واسطه هزینه‌های بالایش می‌زنند. اما دلیلی كه اغلب كارشناسان حوزه آموزشی آن را به عنوان یكی از مهم‌ترین دلایل این بحران می‌دانند، نبود توازن و هماهنگی بین متقاضیان رشته‌ها، داوطلبان حضور در دانشگاهها و ظرفیت‌های درنظر گرفته شده است. متهم اصلی این نبود توازن هم نظام آموزش عالی است و این‌كه این گره بزرگ به‌واسطه ساماندهی نشدن دانشگاهها پیش آمده است.
از علیرضا سلیمی كه حالا در هیات‌رئیسه مجلس حضور دارد، می‌پرسیم چرا با این‌كه میزان ظرفیت دانشگاهها و صندلی‌های خالی بیش از داوطلبان كنكور است، داوطلبان امسال رغبت كمتری به حضور در دانشگاهها دارند؟ او می‌گوید: «این موضوع نشان‌دهنده ضرورت ساماندهی در این عرصه است. چنین موضوعی نشان می‌دهد نتوانسته‌ایم برنامه‌ریزی صحیحی در میزان جذب دانشجو و ظرفیت‌سازی در دانشگاهها انجام دهیم و پیش‌بینی مناسبی از روند كاهش یا افزایش دانشجویان در سالهای آینده داشته باشیم.»
دانشجویانی كه آب می‌روند
بیراه نیست هراس از فراگیری بیماری كرونا را در كمتر شدن تعداد افرادی كه اقدام به انتخاب رشته كرده‌اند، موثر بدانیم، این را میشود از انصراف نزدیك به ۳۰ درصد از داوطلبان به حضور در جلسه كنكور هم متوجه شد. اما اگر بدانیم که این روند کاهشی در یک دهه گذشته ادامه داشته، می‌توانیم نقش بیماری كرونا را كمتر از چیزی بدانیم كه بشود روی آن تامل كرد. برخی از كارشناسان این حوزه معتقدند نباید همه دلایل این چالش را بی‌كیفیتی دانشگاهها و البته افزایش آنها دانست، بلکه كاهش جمعیت جوان هم میتواند دلیلی بر این امر باشد. آمارهای موجود هم سنجه مناسبی برای تحلیل در این راستا دارد. مقایسه آماری كه از تعداد دانشجویان از سوی وزارت علوم به تفكیك سال منتشر شده بود، نشان از این دارد كه در سال ۹۲، چهار میلیون و ۸۰۰ هزار دانشجو در كشور وجود داشته، در حالی كه امروز این آمار به نزدیك سه میلیون دانشجو رسیده است.
كنكور برای انتخاب ۱۷ درصد
آن‌طور كه اعلام شده، امسال تنها ۴۶ درصد اقدام به انتخاب رشته كرده‌اند. در حالی كه سال ۹۸ این تعداد كمی بیش از ۵۴ درصد بوده است. اما از همان ۵۴ درصد داوطلبان سال گذشته كه انتخاب رشته كرده‌اند، چند درصدشان به دانشگاه رفته‌اند؟ جالب است كه در سال گذشته تنها ۱۷ درصد داوطلبان كنكور با آزمون وارد دانشگاه شده‌اند! به این مفهوم كه از میان یك میلیون و ۱۱۹ هزار داوطلب تنها ۱۷ درصد داوطلبان در رشته‌های با آزمون دانشگاهها قبول شده‌اند. به گواه آمار ارائه‌شده، تعداد یك میلیون و ۱۱۹هزار و ۴۱۱ داوطلب در آزمون سراسری سال ۹۸ ثبت‌نام كردند كه از این میان، تعداد یك میلیون و ۱۸ هزار و ۷۰۳ داوطلب در جلسه آزمون در روزهای ۱۳ و ۱۴ تیرماه ۹۸ حاضر بودند و از این تعداد، ۸۳۲ هزار و ۲۸۹داوطلب مجاز به انتخاب رشته شدند.
آمار نهایی انتخاب رشته داوطلبان مجاز كنكور ۹۸ نشان می‌دهد از تعداد ۸۳۲ هزار و ۲۸۹ داوطلب مجاز، تعداد ۴۵۳ هزار و ۳۲۷ نفر معادل ۵۴ درصد مجازین نسبت به انتخاب رشته‌های تحصیلی با آزمون اقدام كردند. در نهایت از تعداد ۴۵۳ هزار و ۳۲۷ نفر داوطلب كنكور ۹۸ كه مجاز به انتخاب رشته شده بودند، تنها ۱۹۱ هزار و ۲۱۵ نفر قبول شدند.
حیران میان مدرك و مهارت
از زمانه‌ای كه مدرك سند افتخار بود، سالها گذشته است. فرهنگی كه از طریق اعمال سیاست‌های اشتباه به افراد جامعه تسری داده شد و باعث رواج پدیده «مدرك‌گرایی» شد. حالا انگار جامعه ایرانی با واقعیتی رو‌به‌روست كه تحصیلات دانشگاهی به هر قیمتی، در آن جایی ندارد. نه كه كاهش چشمگیر داوطلبان متمایل به حضور در دانشگاه امسال را خروجی تغییر چنین فرهنگی بدانیم كه وضعیت معیشتی و عدم توازن بازار كار و فارغ‌التحصیلان بیكار؛ بسیاری از خانواده‌ها را به این نتیجه رسانده است؛ آنچه اهمیت دارد نه مدرك كه مهارت است. كسب مهارت نیز لزوما با نشستن بر سر كلاس دانشگاه به دست نمی‌آید و راه‌های كم‌هزینه‌تر و پربازده‌تری در این میان وجود دارد.
كاهش تمایل به حضور در دانشگاه از سوی داوطلبان، اما به دلیل انتخاب دوگانه مهارت و مدرك هم نباشد، باعث چند اتفاق مهم در فضای دانشگاهی ایران میشود؛ یكی ورشكستگی دانشگاههای گران است كه نشانه‌هایش از سال پیش نمایان شده و معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال گذشته عنوان كرده «ظرفیت ۱۸دانشگاه غیردولتی و غیرانتفاعی در سال تحصیلی جدید صفر شده است» و دیگری كاهش سطح كیفی دانشگاه‌هایی است كه با كم كردن هزینه‌های خود به دنبال كسب دانشجویانی هستند كه خروجی تحصیلی آنها تنها یك برگ مدرك است.
چرا داوطلبان انتخاب رشته نمی‌كنند؟
ابراهیم سحرخیز، معاون پیشین وزارت آموزش و پرورش
كاهش محسوس تعداد افرادی كه در كنكور امسال از انتخاب رشته دست كشیده‌اند، میتواند ناشی از چند عامل باشد. به همین دلیل نباید آن را به صورت تك‌بعدی تحلیل كرد. در درجه اول لازم است توجه داشته باشیم در حالی كه بخش زیادی از داوطلبان كنكور صرفا برای امتحان كردن شانس خود در این آزمون شركت می‌كنند، بخش دیگری فقط برای قبولی در ظرفیت روزانه دانشگاههای دولتی كه قسمت اندكی از ظرفیت مجاز به انتخاب رشته را تشكیل می‌دهد، كنكور می‌دهند. حال وقتی این افراد در دوره‌های روزانه دانشگاههای دولتی پذیرفته نمی‌شوند، ناچارند كه در دوره‌های شبانه دانشگاههای دولتی یا مراكز آموزش‌عالی غیرانتفاعی، علمی و كاربردی و مانند این مراكز ثبت‌نام كنند. ثبت‌نام در این دوره‌ها، همگی مشمول شهریه است و به نظر می‌رسد كه با توجه به تشدید مشكلات معیشتی مردم، بسیاری از افرادی كه مجبور به ثبت‌نام در این دوره‌ها هستند، به‌ناچار از انتخاب رشته و در نتیجه حضور در دانشگاه دست كشیده‌اند.
همچنین باید توجه داشت براساس آمارهای رسمی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، بیشترین آمار بیكاری در میان قشر تحصیلكرده جامعه است. یعنی اكنون شرایط اقتصادی ایران به گونه‌ای است كه دیپلمه‌ها راحت‌تر از افراد دارای مدارك دانشگاهی، می‌توانند شغل متناسب با سطح تحصیلات خود را پیدا كنند. این در حالی است كه در سالهای گذشته، شاهد خیل حضور افراد شاغل برای ارتقای مدارك تحصیلی‌شان بودیم، اما در شرایط كنونی بخش عمده‌ای از شاغلان مدرك دانشگاهی دارند و به نوعی جامعه از افراد تحصیلكرده اشباع شده است. اكنون حتی كار به جایی رسیده كه دانشگاه آزاد اسلامی و برخی مراكز آموزش‌عالی غیرانتفاعی به دنبال تعطیلی واحدهای آموزشی هستند و در چنین شرایطی، كاهش تعداد افرادی كه میلی به انتخاب رشته ندارند، كاملا طبیعی به نظر می‌رسد.
علاوه‌بر این، چند سالی است كه وزارت علوم اعلام می‌كند بخش زیادی از ظرفیت دانشگاهها مربوط به رشته‌محل‌هایی است كه افراد می‌توانند بدون شركت در كنكور در آنها پذیرفته شوند. بنابراین بخشی از افرادی كه امسال مجاز به انتخاب رشته شده، ولی این كار را انجام نداده‌اند، به دانشگاهها و مراكز آموزش‌عالی شهرهای محل زندگی خود می‌روند و از ظرفیت بدون كنكور این مراكز استفاده می‌كنند. حال با توجه به این‌كه براساس صحبت‌های مسؤولان آموزش‌عالی كشور، ظرفیت پذیرش بدون كنكور دانشگاهها سال به سال بیشتر میشود، پس طبیعتا تعداد افرادی كه انتخاب رشته نمی‌كنند و از این ظرفیت استفاده می‌كنند نیز هر سال افزایش می‌یابد.
عامل دیگری هم كه به طور خاص در سال جاری میتواند باعث رشد تعداد افرادی شده باشد كه حاضر به انتخاب رشته نشده‌اند، این است كه هیچ‌كس از آینده شیوع كرونا خبر ندارد و با توجه به صحبت‌های مسؤولان دستگاه اجرایی، معلوم نیست كه حتما تا پایان امسال یا سالهای تحصیلی آینده همه كلاس‌های دانشگاهی به صورت مجازی برگزار شود. بنابراین به نظر می‌رسد بخش زیادی از افرادی كه نتوانسته‌اند، رتبه‌های برتر در كنكور سراسری را كسب كنند تا در شهر خود به تحصیل بپردازند، برای پرهیز از مراجعه به شهرهای دیگر و احتمال ابتلا به كرونا از انتخاب رشته و شركت در دانشگاه انصراف داده‌اند.
البته در كنكور امسال نیز مانند سالهای گذشته، بخش زیادی از داوطلبانی كه انتخاب رشته نكرده‌اند، جزو افرادی هستند كه فقط با هدف پذیرش در رشته‌محل‌های برتر كنكور داده‌اند، اما چون رتبه لازم را كسب نكرده‌اند، از انتخاب رشته پرهیز می‌كنند تا سال آینده دوباره كنكور بدهند. دلیلش هم این است که اگر این افراد بعد از انتخاب رشته در دانشگاه خاصی پذیرفته شوند، اما به دانشگاه مراجعه نكنند، از شركت در آزمون سراسری سال بعد محروم میشوند و بنابراین آنها ترجیح می‌دهند كه اصلا انتخاب رشته نكنند. به نظر هم می‌رسد كه تعداد این افراد در كنكور امسال به دلیل اضطراب شدیدی كه حواشی برگزاری كنكور برای همه داوطلبان ایجاد كرد، بیشتر شده باشد.
