مهر نوشت: مراسم رونمایی از هواپیمای جنگی کوثر چندی پیش با حضور رئیس جمهور برگزار شد و از این هواپیما به عنوان یکی از دستاوردهای جدید نیروی هوایی کشور نام برده شد. اما تشابه بدنه این هواپیما با هواپیمای نام‌آشنای F۵ باعث شد که در فضای مجازی و برخی جمع‌ها که علاقه‌مندان به هواپیما، تاریخ جنگ و نیروی هوایی شکل گرفت، بحث و جدل‌هایی درباره جت کوثر شکل بگیرد.

پیش‌تر هواپیماهای صاعقه یک و دو طی سال‌های گذشته به عنوان دستاوردهای پیشین محققان نیروی هوایی معرفی و رونمایی شدند که بدنه‌هایشان از F۵ وام گرفته شده یا به قولی دیگر، هیچ فرقی با F۵ نداشت و همان بدنه بود. در بحث و گفتگو درباره هواپیمای جنگی، مانند هر رشته تخصصی و صنعتی دیگر، باید از اصطلاحات و واژه‌های دقیق به کار برد. یکی از نکات مهم در این باره، استفاده اشتباه از کلمات و صفات درباره هواپیماهای جنگی است. به عنوان مثال، به هواپیمای F۵ نمی‌توان لغت جنگنده را اطلاق کرد چون این هواپیما، یک بمب‌افکن است و ماموریت اصلی‌اش رهگیری یا جنگ هوایی نیست بلکه بمباران مواضع دشمن است.

حضور بین کشورهای ساخت هواپیما به ویژه هواپیماهای جنگنده یکی از چالش‌های مهم پیش‌روی ایران است. این بحث در روزگار کنونی که کشورمان از سال‌های انقلاب تا امروز در تحریم نظامی به سر می‌برد و مدت زیادی است که قطعات و امکانات نظامی، -حداقل به طور مستقیم- وارد کشورمان نمی‌شوند، اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند.

به هر حال جر و بحث‌های موجود درباره «جنگنده کوثر» و امکاناتش باعث شد که سراغ محمد معما پژوهشگر تاریخ نیروی هوایی کشورمان و یکی از محققان هواپیماهای جنگنده جهان برویم. معما که این روزها مشغول تحقیق و تفحص در تاریخ حضور نیروی هوایی در دفاع مقدس است، کتاب‌های «غرش رعد» (درباره زندگی سرتیپ خلبان عبدالحمید نجفی) و «نبرد در آسمان» (خاطرات امیر سرتیپ خلبان فضل‌الله جاویدنیا) را در کارنامه دارد و گپ و گفت با او به بیان خاطرات افتخارآمیزی درباره تاریخ دفاع مقدس نیز انجامید که او در سخنرانی‌ها و مطالبی که تولید کرده، به طور مشروح به آن‌ها پرداخته است.

در ادامه گفتگویمان را با معما درباره هواپیمای کوثر می‌خوانید؛

* آقای معما، بالاخره «کوثر» همان F۵ است یا نه؟

ببینید، این هواپیما، نتیجه مهندسی معکوس F۵ است. یعنی از لحاظ بدنه، آمده‌اند و بدنه F۵ را مهندسی معکوس کرده و ساخته‌اند. آن‌طور که گفته می‌شود، ۸۰ درصد قطعات هواپیمای کوثر، بومی است. به علاوه، موتوری که روی آن سوار شده، هم بومی است.

* گفته می‌شود «کوثر» همان F۵ است با این تفاوت که کاکپیت (کابین خلبان) و امکاناتش تغییر کرده است! می‌گویند این هواپیما، نسل چهارم است. لطفا درباره نسل چهارمی بودن هواپیماهای جنگی هم توضیح بدهید!

امکاناتی که در کاکپیت کوثر استفاده شده، نسل چهارمی هستند. هواپیماهای جنگی چند نسل دارند؛ نسل سوم، نسل چهار، نسل چهارْپلاس و نسل پنج.

* نسل پنجمی‌ها همان هواپیماهای فوق پیشرفته الکترونیکی هستند؟

بله. مثل F۲۲ یا F۳۵ که رادارگریز هستند.

* یعنی واقعا طوری هستند که رادار دشمن آن‌ها را نمی‌گیرد؟

خب، بسته به شکل طراحی‌شان رادار نمی‌تواند آن‌ها را بگیرد. بهتر بگویم، هر راداری نمی‌تواند آن‌ها را بگیرد. طبیعی است هر سازمان و نهادی که سلاحی را می‌سازد، می‌تواند ضدش را هم بسازد. در این هواپیماها، به خاطر آلیاژی که در ساخت بدنه استفاده می‌شود و رنگی که روی آن می‌نشیند، پدیده رادارگریزی وجود دارد و رادار نمی‌تواند آن‌ها را بگیرد. 

در بحث کاکپیت و ابزار کنترل، گفته شده که کوثر نسل چهارمی است. اما یک نکته درباره بدنه وجود دارد و طراحی هواپیمای مذکور از نظر آیرودینامیکی، متعلق به دهه ۵۰ میلادی است که در دهه ۶۰ هم ادامه پیدا کرد. اما از نظر کنترل و جنگ‌افزار تغییراتی رویش انجام شده است.

هواپیماهای F۲۲ و F۳۵

* در ایران هواپیمای نسل چهارمی داریم؟

F۱۴ تامکت؛ تنها هواپیمای نسل چهارم ماست.

* که تا چند سال پیش هم توسط آمریکایی‌ها استفاده می‌شد!

بله. در خدمت نیروی دریایی آمریکا بود ولی بازنشسته شد. با این حال هنوز به عنوان یک جنگنده نسل چهارمی مدرن مطرح است. هواپیماهای F۴ و F۵ نسل سومی هستند. یعنی یک پله عقب‌تر از F۱۴، MIG۲۹، سوخوی ۳۳ یا سوخوی ۳۰. مثلا سوخوی ۳۴، نسل چهارْپلاس است.

* رده‌بندی‌های نسلی هواپیماها بر چه اساسی است؟

بر اساس شکل پرواز، رادار، موتور و ... انجام می‌شود. F۴، F۵ و کوثر از خانواده اف ۵ است، نسل سومی هستند. من اطلاعات دقیقی از موتور کوثر ندارم اما در کاکپیت تغییراتی انجام شده که عنوان نسل چهارمی به آن داده شده است. اما نکته مهم این است که از این هواپیما یک فروند ساخته شده و نمی‌توان زود قضاوت کرد. اگر این هواپیما به تولید انبوه برسد، اتفاق بسیار مهمی در صنعت هوایی کشورمان رخ داده است.

* چرا؟

چون این هواپیما از نوع هواپیمای پشتیبانی است؛ هزینه نگهداری‌اش کم است، زود لُود شده (بارگذاری مهمات) و سوخت‌گیری‌اش هم زود انجام می‌شود. از نظر طراحی هم درست است که متعلق به دهه‌های گذشته است، اما جثه و بدنه کوچکی دارد و پدافند هوایی به سختی می‌تواند آن را مورد هدف قرار دهد.

هواپیمای F14 تامکت

* آقای معما، فایده ساخت این هواپیما چیست؟ کوثر مانند F۵ است و گویی همان هواپیما را از نظر نوع ماموریت تکثیر کرده‌ایم. F۵ که یک فایتر (جنگنده) نیست!

بله نیست. F۵ هیچ‌وقت فایتر نبوده است. از ابتدا که این هواپیما تولید شد، به صورت F۵ اِی و بی بوده است؛ یعنی همان فروندهایی که به ایران صادر شدند. دو نوعِ این هواپیما از گونه تک‌کابین و دو کابین بودند. آن‌ها قابلیت حمل و شلیک موشک نداشتند. زمان حکومت محمدرضا پهلوی بود که ایران تعدادی از F۵ هایش را به ویتنام و اتیوپی هدیه داد. این هواپیماها را آمریکا به عنوان کمک نظامی و بدون گرفتن هزینه به ایران هدیه داده بود. قابلیت حمل موشک نداشته و فقط بمبر (بمب‌افکن) بودند.

* اما برخی F۵ ها را دیده‌ایم که روی نوک دو بالشان دو موشک قرار داشته است!

بله. اولین نسخه‌های این F۵ها، F۵های ئی و اف بودند که سال ۵۳ وارد ایران شدند. این موشک‌هایی که روی بال این هواپیما نصب می‌شوند، حرارتی‌اند. یعنی موشکل راداری نیستند. بنابراین خلبان باید در داگ‌فایت (نبرد هوایی هواپیماها) آن‌قدر به هواپیمای دشمن نزدیک شود، تا با هدایت حرارت موتور دشمن، او را هدف بگیرد. اما در حال حاضر به هیچ عنوان نمی‌توان به هواپیماهای نسل پنجم نزدیک شد.

* چند سال پیش هواپیمای صاعقه رونمایی شد که آن هم بدنه F۵ را داشت. البته یک سکان عمودی به آن اضافه کردند.

بله. برای صاعقه هم از بدنه F۵ استفاده شد منتهی تغییراتی در آن ایجاد شده بود. داشتن دو سکان عمودیِ صاعقه برای مانورپذیری بیشترش بود. اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که موتور صاعقه ملی نبود.

* موتور هواپیمای کوثر، ملی است؟

بله.  ساخت موتور ملی جت، یک سال پیش در کشورمان انجام شد و برای هواپیمای کوثر هم از همان موتور استفاده شده است.

توجه کنید که ساخت هواپیمایی مثل کوثر، برای شروع، خیلی خوب است. این‌که ما بتوانیم با مهندسی معکوس، بدنه هواپیمای جنگی بسازیم، بلندش کنیم و پروازش بدهیم، قدم بسیار بزرگی است. مشخص است که هنگام کار اشکالاتی به وجود می‌آید که طبیعتا برطرف می‌شوند. اما به نظرم باید در زمینه تبلیغاتِ این دستاوردها و قدم‌هایمان، منطقی‌تر عمل کنیم.

* اگر مهندسان و پژوهشگران نیروی هوایی، با مهندسی معکوس و این روند سعی در ساختن هواپیمای جنگی ملی دارند، چرا F۴ را در دستور کار قرار ندادند؟

هواپیمای F۴ رادار فوق‌العاده پیچیده‌ای دارد.

* که در دماغه آن قرار دارد!

بله همین‌طور است. خلافِ فانتومِ اف چهار، F۵ رادار ساده‌ای دارد. نمی‌شود با این راداری که اف‌۵ دارد، موشک راداری شلیک کرد. اف‌۵ توانایی‌ها و پیچیدگی‌های فانتوم را ندارد. مثلا قابلیت شناسایی هواپیمای دشمن از دور یا پرواز در شب را ندارد. می‌شود F۴ را هم مهندسی معکوس کرد اما فکر کنم هنوز به آن جایگاه نرسیده‌ایم.

هواپیمای فانتوم F۴

* چرا؟ از سال‌های انقلاب و جنگ تا امروز، این‌همه کار تعمیر و بازسازی روی هواپیماهای موجودمان انجام داده‌ایم. چطور هنوز نتوانسته‌ایم هواپیما بسازیم؟

کاری که توسط پرسنل نیروی هوایی جمهوری اسلامی در سال‌های جنگ و پس از انقلاب انجام شد، الحق و الانصاف، در هیچ کشور دیگری انجام نشد. کار به جایی رسید که حتی آمریکایی‌ها که بسیاری از هواپیماهای ما ساخت آن‌هاست متعجب شدند. ما پس از انقلاب و در سال‌های جنگ تحریم نظامی بودیم و آمریکا و دیگر کشورها به ما قطعه نمی‌دادند. چه در مورد F۴ و چه F۵ فکر نمی‌کنم هیچ کشوری این‌گونه ایران هواپیماهایش را سر پا نگه داشته، تلاش کرده و به نتیجه رسیده باشد!

هواپیمای فانتوم برای اولین بار در سال ۴۷ آمدو الان ۴۰ سال است که در ایران پرواز می‌کند و هنوز هم سرپاست. قطعه نمی‌دهند اما قطعاتش در ایران تولید می‌شود. نمی‌دانم شاید مصلحتی باشد که علت این وضعیت بیان نمی‌شود. این هواپیماها همین‌طور و به راحتی به پرواز در نمی‌آیند و زحمت و خون دل زیادی پایشان خورده می‌شود. در سال‌های جنگ، هواپیمایی داشته‌ایم که با سینه روی زمین نشسته و ۴ سال زمین‌گیر بوده اما محققان و مهندس بالاخره بلندش کرده و پروازش داده‌اند. نمونه بارز دیگرش، هواپیمای C-۱۳۰ است که از سال ۴۱ وارد ایران شده و هنوز دارد پرواز می‌کند.

ساخت هواپیمایی که پرواز و درست عمل کند، کار راحتی نیست. در زمینه بحث طراحی هواپیما، شاید هنوز به آن نقطه مطلوب نرسیده‌ایم که بتوانیم بدنه‌ منحصر به فردی را برای خودمان طراحی کنیم به ویژه در زمینه هواپیمای جت. شاید در گونه‌های دیگر این مشکل را نداشته باشیم. اما در حال حاضر بدنه کوثر را خودمان تولید می‌کنیم و به نظرم این دستاورد مهمی است.

* هواپیمای کوثر قابلیت حمل موشک را دارد؟

فعلا همان نوک بال. یعنی دو موشک روی بال‌ها. اما اگر رادار این هواپیما،‌ نسل چهارمی شده باشد،‌ قاعدتا باید بتواند موشک راداری هم سوار کند. مهم این است که در کوثر، چه راداری قرار است کار کند.

در مجموع فکر می‌کنم ساخت هواپیمای کوثر، یک شروع خوب است. بسیاری از کشورهای صنعت هواپیماسازی هم کارشان را از مهندسی معکوس شروع کرده‌اند.