18 اردبیهشت 1397 (8 مه 2018)، ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خارج شد. در ادامه نیز رئیس ­جمهور آمریکا اعلام کرد که بالاترین سطح تحریم‌های اقتصادی را علیه ایران اعمال خواهد نمود.

وزارت خزانه‌داری آمریکا نیز اعلام کرده تحریم‌ها علیه ایران در دو دوره 90 روزه و 180 روزه اعمال خواهد شد. این بدان معناست که تحریم­ها در دو موج عملیاتی خواهند شد: موج اول در آگوست 2018 (مرداد و شهریور 97) و موج دوم در نوامبر 2018 (آبان و آذر 97). موج دوم در درجه اول بخش انرژی و فروش نفت ایران را هدف قرار خواهد داد.

باتوجه به اهمیت ایران به عنوان چهارمین تولیدکننده پس از آمریکا، عربستان و روسیه (براساس آمار شرکت BP در سال 2018)، اثر تحریم ایران بر بازارهای جهانی نفت قابل اغماض نخواهد بود.

نمودار 1: سهم کشورهای عضو اوپک از تولید این سازمان در آوریل 2018 (گزارش ماهانه آژانس بین­ المللی انرژی)

تحریم­های آمریکا و اتحادیه اروپا در اواخر سال 2011 و اوایل سال 2012 بخش انرژی ایران را هدف گرفت و تا سال 2015 صادرات نفت ایران عملاً به نصف رسید. تحریم­ها با محدود کردن سرمایه ­گذاری خارجی در ایران به بخش تولید نفت نیز ضربه زد. قیمت نفت در این مدت (تا تابستان 2014) در حدود بشکه­ای 110 دلار بود.

با رفع تحریم­های نفتی در دی ماه 196 (ژانویه 2016)، صادرات نفت ایران طی یک سال به میزان بیش از یک میلیون بشکه در روز افزایش یافت و به سطح پیش از تحریم رسید. اما تفاوت در این بود که قیمت نفت به نصف قیمت چند سال قبل رسیده بود.

نمودار 2: تولید نفت ایران- میلیون بشکه در روز (گزارش آماری BP)

در حال حاضر اگرچه شرکت­ها و بانک­های اروپایی از تجارت با ایران طفره می­روند، اما به نظر می­رسد شرکت­های آسیایی به ویژه شرکت­های چینی تمایلی به توقف خرید نفت خود از ایران ندارند. در واقع آنها به دنبال استفاده از این فرصت هستند تا ضمن افزایش واردات نفت خود از ایران با تخفیف قیمت، در سرمایه­گذاری­های مستقیم به شرایط جذاب­تری دست یابند. شرکت ملی نفت چین (CNPC‌)، شریک توتال در پروژه گازی پارس جنوبی آماده است تا در صورت عقب­نشینی غول فرانسوی، این پروژه را تصاحب نماید. باتوجه به جنگ تجاری اخیر میان پکن و واشنگتن، به نظر نمی­رسد چین به سیاست­های آمریکا در خاورمیانه توجه کند.

آژانس بین­المللی انرژی در گزارش ماهانه خود در مه 2018 اعلام کرد که بازگشت تحریم­های نفتی علیه ایران باعث شده تا "تمرکز تحلیلگران بازار نفت از عوامل بنیادین (عرضه و تقاضا) به سمت عوامل ژئوپلتیک تغییر کند". ریسک ژئوپلتیک کنونی فشار افزایشی بر قیمت­ها وارد می­آورد. در واقع، زمانی که بازار مثلاً به دلیل عدم توانایی عرضه در تأمین افزایش تقاضا تحت فشار باشد، قیمت نفت به تحولات سیاسی حساس­تر می­شود به ویژه اگر این تحولات تولیدکنندگان بزرگ را متأثر نماید. حتی پیش از اعلام تصمیم ترامپ در مورد برجام، بازار به انتصاب جان بولتن، از مخالفان سرسخت توافق با ایران و از مدافعان جنگ 2003 علیه عراق، به عنوان مشاور امنیت ملی واکنش نشان داده بود.

اگرچه محاسبه دقیق میزان افزایش قیمت نفت بر اثر ریسک ژئوپلتیک تحریم ایران تقریباً ناممکن است، اما آنچه که به وضوح مشاهده می­شود این است که نااطمینانی درخصوص صادرات حدود 4/2 میلیون بشکه در روز ایران همراه با سایر نااطمینانی­های موجود در بازار از جمله کاهش عرضه ونزوئلا به دلیل مشکلات داخلی، نگرانی­های بیشتری در بازار ایجاد خواهد کرد.

از سوی دیگر، مشخص نیست از حالا تا نوامبر 2018 (موعد تحریم­های نفتی)، خریداران بزرگ ایران از جمله اتحاادیه اروپا بتوانند خریدهای خود را از کشورهای دیگری تأمین کنند. در تصمیم اخیر گروه موسوم به اوپک پلاس[1] مبنی بر افزایش تولید و جبران کاهش تولید ایران نیز شفافیتی دیده نمی­شود. روسیه و عربستان از بیان جزئیات دقیق طفره رفته­اند و وزرای مختلف اوپک نیز تخمین­های متفاوتی ارائه کرده­اند. علاوه بر معلوم نبودن میزان افزایش تولید، توانایی این افزایش برای جبران کمبود ناشی از تحریم نفت ایران نیز محل سوال و تردید جدی است. این تردید به ویژه در صورت ادامه کاهش عرضه ونزوئلا بیشتر می­شود.  

پی نوشت:

[1] - اتحاد کشورهای اوپک و غیراوپک تولیدکننده نفت عمدتاً به رهبری عربستان از یک سو و روسیه از سوی دیگر

دکتر روح ­اله کهن­هوش نژاد: دکترای مدیریت قراردادهای بین­ المللی نفت و گاز

منبع: فارس