ایرانیان از دیرباز برای آب ارزش زیادی قایل بوده‌اند، آب به عنوان روشنایی تلقی می‌شده است و برای استفاده بهینه از آن در این اقلیم گرم و خشک اقدام به حفر قنات و آب انبار می‌کردند. در دنیای کنونی هم این عنصر حیات با توجه به تغییرات اقلیمی و افزایش خشکسالی نه تنها برای ایرانیان بلکه نزد جهانیان از اهمیت زیادی برخوردار است و موضوع زمانی حساس‌تر می‌شود که کشورها حوضه‌های آبی مشترک داشته باشند. موضوع امسال روز جهانی آب در ۲۲ مارس (۳ فروردین) «آب برای صلح» است که بر نقش حیاتی آب در ثبات و رفاه جهان تاکید می‌کند و به گفته معاون پژوهشی پژوهشگاه هواشناسی این روز بر اهمیت مدیریت حوضه‌های آبی تمرکز دارد.
دکتر ابراهیم فتاحی در گفت و گو با ایسنا افزود:از دیرباز کشور ما به مسأله آب اهمیت زیادی می‌داده و آب به عنوان یکی از عناصر مقدس در فرهنگ ما بوده است. نیاکان ما برای بهره‌برداری هوشمندانه از آب به‌ویژه آب‌های زیرزمینی به حفر قنات می‌پرداختند. ثبت قنات در فهرست میراث جهانی یونسکو موید این نکته است که ایرانیان به آب اهمیت زیادی می‌دادند و به عنوان یکی از شاخصه‌های تمدن کشورمان بود.
وی با بیان اینکه مدیریت مدرن آب از سوی ایرانیان به سایر نقاط دنیا در آن سال‌ها منتقل شد، تاکید کرد: این میراث به جای مانده ظرفیت بالایی را برای پیوند بین کشورها می‌تواند داشته باشد، به‌ویژه اینکه ما اشتراکات فرهنگی با کشورهای پیرامون خود داریم. آیین‌های سنتی مبتنی بر آب هم در ایران و هم کشورهای همسایه وجود دارد و می‌تواند مبنایی برای استفاده از منابع آبی مشترک و صلح و دوستی ملت‌ها و قومیت‌ها و کشورهای پیرامون باشد.
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه هواشناسی وعلوم جو با اشاره به شعار روز جهانی آب در سال جاری گفت: موضوع روزجهانی آب در سال ۲۰۲۴ «آب برای صلح» است که بر نقش حیاتی آب در ثبات و رفاه جهان تمرکز دارد و بر اهمیت مدیریت حوضه‌های آبی مشترک تاکید می‌کند.
وی اضافه کرد: عمده‌ترین تمدن‌های بشری در کنار منابع آب به‌ویژه رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند. امروز به دلیل کمبود منابع آب شیرین، رودخانه‌های فرامرزی اهمیت بیشتری در دنیا پیدا کرده‌اند و در کنار آن چالش‌ها و تنش‌هایی بین کشورهای دارای حوضه‌های آبریز مشترک متاسفانه طی دهه‌های اخیر رخ داده است.
فتاحی افزود: ایران در یک منطقه کم‌آب، خشک و نیمه خشک قرار گرفته است و منابع آبی محدودی داریم. کشورهای همسایه و خاورمیانه نیز از این وضعیت مستثنی نیستند. میزان بارش دریافتی حدود یک سوم میانگین جهانی است و تحت تاثیر تغییر اقلیمی و گرمایش جهانی میزان بارش‌های کشور طی ۵۰ سال اخیر روند کاهشی داشته است. علاوه بر آن در دهه‌های اخیر رخداد خشکسالی شدید و فراگیر درمنطقه و کشور را شاهد بوده‌ایم.
وی اضافه کرد: از سوی دیگر با توجه به رشد فزاینده جمعیت در منطقه، افزایش مصرف آب، رشد شهرنشینی، شیوه غیر اصولی و نامناسب آبیاری در بخش کشاورزی، احداث سدهای مخزنی بزرگ و افزایش صنایع آلاینده از عواملی است که منجر تغییر و نابودی چرخه منظم آب شده‌اند و به‌نوعی تهدید برای جامعه بشریت به‌ویژه منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود.
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه هواشناسی وعلوم جو در ادامه گفت: با توجه به این دلایل طبیعی است که چالش آب و مدیریت آب در حوضه‌های فرامرزی از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این شرایط باید برنامه‌ها و راهکارهایی از سوی دولت‌ها اندیشیده شود تا بتوانیم این چالش‌ها را به حداقل برسانیم.
راهکارهای کاهش چالش آبی
وی درباره راهکارهای کاهش چالش‌های آبی اظهار کرد: راهکارهایی که برای فایق آمدن به این مشکل از سوی مسوولان ایران و سایر کشورها می‌تواند اتخاذ شود، خیلی متنوع است. گرمایش جهانی و تغییر اقلیم موجب کاهش منابع آب تجدیدپذیر ایران و خاورمیانه شده است و به چالش‌ها دامن زده است منابع آبی برخی کشورها مانند ایران با کشورهای همسایه مشترک است و باید ملزم به رعایت حقآبه از منابع مشترک باشند و از طریق اتخاذ راهکارهایی این کار امکان پذیر است.
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه هواشناسی وعلوم جو با بیان اینکه یکی از این راهکارها، راهکارهای سیاسی است، گفت: اراده سیاسی کشورهای دارای حوزه‌های آبی مشترک در جهت همکاری بیشتر در این زمینه تعریف می‌شود و به دنبال آن باید الگوسازی برای اقدامات مشترک بین‌المللی داشته باشیم. استمرار در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای منابع آبی مشترک، افزایش سطح تعاملات با کشورهای همسایه یکی دیگر از راهکارهای سیاسی است.
وی با اشاره به سایر راهکارهای سیاسی اظهارکرد: کنوانسیون‌های مشترک آب‌های مرزی نیز داریم. در این راستا تقویت همکاری و تصمیم‌گیری برای گسترش روابط متقابل می‌تواند تضمین کننده استفاده عادلانه و حفاظت از منابع آبی مشترک برای کشورها باشد و نقش مهمی برای ارتقای توسعه پایدار کشورها می‌تواند ایفا کند. دیپلماسی کارآمد نیز یکی از بهترین راه‌ها برای دستیابی به سهم منصفانه از آب رودخانه‌های مرزی است
فتاحی با بیان اینکه راهکارهای علمی و آموزشی از دیگر راهکارهای کاهش چالش‌های آبی است، گفت: ترویج و توسعه تعامل با دانشگاه‌های کشورهای همسایه به عنوان مراکز مبادله دانش و ایجاد مراکز مطالعاتی راهکارهای علمی است. راهکارهای اجتماعی و فرهنگی نیز بر جنبه‌های انسانی تاکید دارد چراکه آسیب‌های پدیده بی‌آبی و خشکسالی فراتر از خسارت‌های اقتصادی است و موجب ایجاد دشواری‌هایی در زندگی بشری شود.
وی با اشاره به اینکه توافقات دو جانبه و چندجانبه بین کشورهای بالادست و پایین‌دست حوزه‌های آبریز از اهمیت زیادی برخوردار است و باید به آن پرداخته شود، اظهارکرد: منافع مشترکی با این کشورها داریم و باید به ایده سبد منافع مشترک دست یابند که می‌تواند کمک کند تا کشورها با حفظ دوستی به راهکارهای مشترکی برای حل مشکلات خود دست یابند. این چالش‌ها برای همه کشورها وجود دارد، چه کشورهای بالادست و چه کشورهای پایین‌دست.
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه هواشناسی وعلوم جو در ادامه گفت: به عنوان مثال کشورهای بالادست سدهایی با مخاذن بزرگ احداث می‌کنند و حقآبه پایین‌دست را رعایت نمی‌کنند. آثار و تبعات این کار در بلندمدت کشورهای بالادست را نیز دچار مشکل می‌کند چون حقآبه کشورهای پایین‌دست از جمله حقآبه محیط زیستی رعایت نمی‌شود و در بلندمدت منجر به خشک شدن هورها و تالاب‌ها می‌شود. در نتیجه به کانون‌های گرد و غبار تبدیل می‌شوند. با وزش باد گرد و غبار از بستر تالاب برمی‌خیزد و کل آن حوضه آبریز از آن متاثر می‌شود.
وی با بیان اینکه مدیریت حوضه‌های آبریز باید یکپارچه انجام شود، خاطرنشان کرد: برای دستیابی به این هدف راهکارهای متنوعی باید در کنار هم قرار گیرند؛ از راهکارهای دیپلماسی در سطح کلان گرفته تا راهکارهای فرهنگی، اجتماعی و آموزشی.
معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه هواشناسی وعلوم جو با اشاره به اینکه با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران حوضه‌های فرامرزی مشترکی با کشورهای مختلف داریم، اظهارکرد: ایران در رودخانه ارس با ترکیه، ارمنستان و آذربایجان، اترک با ترکمنستان، اروند با عراق، هیرمند و هریرود با افغانستان مشترک است. با این کشورها خوشبختانه اشتراکات زیادی داریم بنابراین می‌توان برای مشکل حوضه‌های مرزی از همه راهکارها بهره برد تا در آینده این اشتراکات موجب شود که نه تنها در حوضه آب مشترک مشکلی نداشته باشیم بلکه صلح و دوستی در منطقه افزایش یابد.
فتاحی در پایان با اشاره به شورای حکام آب در ایران گفت: تجربه دیپلماسی خوبی در ایران با تاسیس شورای حکام آب در سال ۱۳۸۰ و زیر چتر حمایتی یونسکو به عنوان تنها نهاد بین‌المللی متولی مسایل آب در خاورمیانه و شمال آفریقا وجود دارد که به عنوان یکی از ظرفیت‌ها می‌تواند نقش بسیار برجسته‌ای در زمینه مدیریت منابع آب و ارایه راهکارها همچنین برگزاری یک سری نشست‌ها با کشورهای پیرامونی داشته باشد. ایران از این بستر می‌تواند برای تعامل با همسایگان به‌ویژه کشورهایی که با آن‌ها مدیریت منابع آبی مشترک دارند،استفاده کند.
