«هایکوهای عاشقانه»
نویسنده: الن کامینگز
مترجم: رضی هیرمندی
ناشر: چشمه؛ چاپ اول 1396
96 صفحه؛ 10 هزار تومان
****
گفتم زن ندارم
شاخه‌ای گل سوسن هدیه داد به من
صاحب‌خانه‌ام
ساده، سرراست، و البته گاه شهودی و دیریاب است شعر هایکو؛ شعری که میتوان گفت دیرزمانی است در سراسر جهان شناخته شده است. با این که این گونه‌ی شعری ماهیتی شرقی-بودیستی دارد اما حتی در غرب خصوصا در نیمه دوم قرن بیستم در آمریکا نیز رواج پیدا کرد. شاعران معروف به شاعرانِ نسل بیت به ویژه جک کرواک و آلن گینزبرگ تحت تاثیر شاعران هایکوسرای ژاپنی بودند و این ژانر را قالبی مناسب برای ارائه دریافت‌های شخصی‌شان از طبیعت دیدند. این تاثیرپذیری بیش از همه به دلیل خصلت شهودی شعر هایکو است؛ امری که موجب می‌شود «هایکو» را در گیر و دار با فلسفه‌ی «ذن» تحلیل کنند. ع.پاشایی در کتاب «هایکو؛ شعر ژاپنی از آغاز تا امروز» می‌نویسد:«هایکو را از آن جا که به چنینی چیزها می‌نگرد میتوان شکلی از ذن دانست، اما نه به این معنا که هایکو به ذن تعلق دارد، بلکه بر عکس، این ذن است که دل در هایکو بسته است. به عبارت دیگر، راه این است: مفاهیم ما از ذن تغییر می کند تا با هایکو سازگار شود نه بر عکس.»
در ایران نیز زمان بسیاری است که مخاطبان به واسطه ترجمان‌های مختلف با این گونه‌ی شعری آشنا هستند. آخرین کتابی که در این باب منتشر شده است، کتابی است با عنوان «هایکوهای عاشقانه» که رضی هیرمندی آن را ترجمه و نشر چشمه منتشر کرده است. این کتاب شامل شعرهایی از شاعران بزرگ ژاپنی از جمله بونچو، بوسون،سونوم، گیوجی ایچیرو، یابا،نیشی یاماسوئین، مایوزومی مادوکا، ماتسوداکیومی، یوشینو، تایگی، وافو و شاعران ناشناس و شناخته‌شده‌ی دیگری است که در کنار شعرشان تصویری منطبق بر آن منتشر شده. کتاب «هایکوهای عاشقانه» با مقدمه‌ای مفید درباب شعر ژاپنی از هایکو و تانکا گرفته تا شعر سن ریو آغاز می‌شود.
هایکو را شناخته شده‌ترین گونه‌ی شعری ژاپن می‌شناسند؛ شعری هفده هجایی که به ترتیب شامل 5، 7 و 5 هجا می‌شود. اما اگر امروز هایکو مشهورترین گونه‌ی شعر ژاپنی است، تانکا را میتوان مهم‌ترین قالب شعر در سده‌های مهمی از تاریخ ادبیات این کشور دانست. تانکا شعری است سی و یک هجایی که ترتیب سه سطر نخستش مثل هایکو پنج، 7، پنج است.در این قالب شعری شاعران ژاپنی معمولا از عشق و ارتباط عاشق و معشوق می‌سرودند.
اما سن ریو... در کنار شاعرانی نظیر باشو، که بسیاری پیشگام شعر هایکو می‌دانند، شاعرانی بودند با شعرهایی با بیانی طنازانه که گاه تند بود و گاه ملایم. در این کتاب می‌خوانیم که در اواسط قرن هجدهم شخصی به نام کارایی سن ریو مسابقات شعری به راه انداخت، شعرهایی دو مصرعی و هفت هجایی منتشر کرد و از شرکت کنندگان خواست تا سه مصرع با عنوان تسوکِکو بنویسند. این شعرها که در وهله‌ی نخست مکو نامیده شد رفته رفته با نام بنیان گذار آن یعنی سن ریو شناخته شد.
مترجم این کتاب، رضی هیرمندی نوشته است: «ترتیب و توالی اشعار این کتاب با الهام از الگوی شعری تانکا انتخاب شده. در اشعار تانکا غالبا چینش اشعار به این صورت است: دل باختن و عشق ورزیدن در خلال دیدارهای اولیه و بعد طبق معمول جدایی و هجران. اما از آن جا که هایکوها و سن ریوها تمام مراحل زندگی را در برمی‌گیرند اشعار این مجموعه در سه بخش طبقه‌بندی شده‌اند: شور و حال عشق جوانی، گپ و گفت‌ها، گله گذاری‌ها و دلسردی‌های گاه به گاه عاشق و معشوق در میان‌سالی و سرانجام حرمان‌ها و سوگواری‌هایی که مقدر هر رابطه‌ای در روزگار پیری است.»
در این شعرها گاه فارغ از روابط انسانی شاعر سوژه‌ای ساده گزین کرده است تا لحظه‌ای شورمند را به تصویر بکشد. جالب است که شاعران ژاپنی ابایی از نوشتن درباره‌ی موضوعات پیش پا افتاده نداشتند. سونوم می‌نویسد:
هوای او کرده دلم
ابرو می‌کشم برای خربزه
در ایوان
گاه این مضامین ساده با تخیلی دیریاب گره می‌خورد که مخاطب را متحیر می‌کند. برای این نمونه میتوان از وافو مثال آورد:
در پرتو ماه
سمفونی عشق می‌نوازند
حشرات
همان‌طور که می‌بیند، فشردگی کلام و ایجاز، پرهیز از پیرایه‌ها و آرایه‌های پیچیده ادبی و گاه خلاصه کردن شعر در حد یک اشاره‌ی گذرا، هایکو را به شعری لحظه‌ای و آنی بدل می‌کند. از سوی دیگر دراغلب شعرهای هایکو تقریبا هیچ جلوه‌ای از جلوه‌های نازیبای زندگی نمی‌بینیم. خبری از جنایت، بیماری، سیل و زلزله یا قوه‌ی قهاریت طبیعت نیست. از طرف دیگر پرنده‌ها و درختان، یا گل‌ها و آب به کرات سوژه‌ی هایکوسراها قرار گرفته است. در کتابی که اکنون درباره‌ی آن سخن می‌گوییم، پربسامدترین مضمون عشق است. عشقی زمینی که می‌تواند میان مردمی معمولی یا نجیب زادگان رخ دهد.
در بخش پایانی این کتاب اما وجهی دیگر از زندگی نمود پیدا می‌کند. این بار «ملال» مفهومی قدرتمند می‌شود، و «خستگی» و اندوه متعاقبِ آن به لحاظ تماتیک وجهِ غالب شعرها می‌شوند. یادِ جوانی و افسوس شخصیت‌های شعر بر عمر رفته ناگهان تا حدود زیادی فضای چیره بر شعرها را دگرگون می‌کند. باز شاعران این دفتر در کار نوشتن شعرهایی کوتاه، ساده و ناب هستند اما این بار نگرش شاعرانه به وجوه سلبی زندگی می‌پردازد.
