مقدمه:چند ترم قبل در یکی از مراکز آموزش عالی چند واحد درس با دانشجویان ICT داشتم.در جلسه آخر و به عنوان وداعیه، نوشته ای برای آنها خواندم که برخلاف تصورم، مورد توجه شان قرار گرفت. آن متن اختصاصی با کمی ویرایش و اصلاح که برای انتشار عمومی لازم است، به قرار زیر است:
«جستارهایی پراکنده در نقد سیستم آموزشی جامعه ایران»
شما را نمی دانم، زمان ما بچه های دوره ابتدایی معلم ها را موجوداتی فرازمینی می دانستند که امکان هیچ نوع ارتباط محبت و صمیمیت با ایشان وجود نداشت! کلاس اول ابتدایی یکی از بچه های زبل بعد کلی کنجکاوی و جستجو توانسته بود محل دستشویی معلم ها را شناسایی کند. وقتی خبر را گفت یکی از بچه های دیگر با تعجب پرسید:«مگه معلم ها هم دستشویی می روند؟!». باور کنید آن روزها کم نبودند بچه هایی که چنین سئوال فلسفی مهمی برایشان مطرح بود!
چنین باورمان شده بود که معلم ها از جنس ما نیستند برای همین هم دیواری بلندتر از دیوار چین بین معلم و شاگرد کشیده شده بود که هر اقدامی هم برای برداشتن آن نتیجه ای جز شکست نداشت! کلاس سوم ابتدایی آقای ... سه خودکار بیک داشت که با دقت و وسواسی شبیه دیوید کاپرفیلد لای انگشت‌های بچه هایی که مشق ننوشته بودند، می گذاشت و شروع می کرد به فشار دادن. بچه ها مثل مارگزیده ها به خود می پیچیدند و مدام «غلط کردم آقا!» و «... خوردم آقا!» می گفتند. اما آقای... با آرامش یک شکنجه گر حرفه ای غرق چشم های خیس از اشک بچه ها می شد و می گفت: «چرا مشق ننوشتی عزیزم؟»
چنین صحنه هایی را توی مدرسه ای واقع در فقیرترین منطقه شهر می دیدیم و با عجله خودمان را می رساندیم خانه، تا کارتون «بچه های مدرسه والت» تلویزیون را تماشا کنیم. به حال «انریکو» و «گالونی» حسودی می کردیم که معلمشان آقای «پربونی» بود! معلمی که به خانه شان می آمد،برایشان هدیه می آورد،شوخی می کرد و به رویشان می خندید! باور کردنی نبود، حتی باهم گردش می رفتند!
رسیدیم به دوره راهنمایی که آقای... معلم ریاضی مان یک بار سطل آشغال کلاس را سر یکی از بچه ها که رسم ریاضی را نکشیده بود، شکست. البته همراه با سطل آشغال سر همان رفیق همکلاسمان هم شکست! و فردای آن روز بود که ماشین آقامعلم پنچر شد تا همه مان بفهمیم که معلم و شاگرد مثل موش و گربه می مانند! صمیمیت و محبت بین این دو معنایی ندارد و این کارتون ها و فیلم ها که در آنها معلم و شاگرد رفیق هم هستند و باهم شوخی می کنند و به همدیگر کمک می کنند و باهم کوه می روند و بازی می کنند، دروغی بیش نیست! البته خدا وکیلی، بودند معلمانی هم که خوب بودند و شاگردانی نیز که خوب نبودند! اما جریان و فرهنگ غالب آن سالها همان بود که بود.
سالهای دانشگاه هم قصه همان قصه موش و گربه بود با کمی فضای لطیف تر و مودبانه تر! دانشجوها اساتید را آدم های مغرور و از خود راضی می دانستند که از دماغ فیل افتاده اند، اساتید هم دانشجوها را بچه های گستاخ و کم ظرفیت که نباید بهشان زیاد رو بدهی و الا سوار کولت می شوند! برای همین هم درس بود و نمره و امتحان و باز صمیمیت نبود و محبت و صفا!
آن سال ها به لطف چند رفیق نابی که به طرزی معجزه آسا همدیگر را یافتیم، از فضا و فرهنگ دانشجویی آن ایام فاصله گرفتیم. افتادیم روی خط کتاب خواندن.حتی شب امتحان تکنیک پالس که بچه های خرخوان خوابگاه رکورد بیداری تا صبح گینس را می زدند، من و حمید بی خیال امتحان فردا از عالم جن و ارواح بحث می کردیم.سعی مان این بود که با ارائه مدلی ریاضی عالم جن و ارواح را به زبان علمی توصیف کنیم.بعدها در کتاب «بعدچهارم» رودی راکر چیزهایی خواندیم که مشابه همان نتایجی بود که من و حمید در آن شب امتحانی به آنها رسیده بودیم! و این برایمان بسیار لذت بخش بود، حتی بیشتر از وقتی که دیدیم امتحان تکنیک پالس با نمره ای خوب پاس شده است!
غرق شدن در کتاب ها ما را به عالمی دیگر برده بود. دنبال چیزهایی بودیم که پیدا نمی کردیم. دنبال استادی می گشتیم که بشود ساعت ها باهاش بحث کرد،دنبال استادی که بشود موقع خداحافظی محکم دست توی دستش کوبید طوری که «شرغ» صدا بدهد و بعد هم یک «یاعلی» گفت تا جلسه بعد.دنبال استادی بودیم که فرهیخته باشد،کسی که صحبت و رفتار و سقف آرزوهایش مشابه یک صافکار و مکانیک نباشد! استادی که اهل کتاب باشد، استادی که بشود یک شب زنگ در خانه اش را زد و گفت:«سلام استاد! برای حل مشکلی به کمکتان نیاز دارم!».گشتیم اما نبود! اگر هم بود به تور ما نخورد!
در این طرف هم دنبال دانشجویی بودیم که لااقل به اندازه سیگار و قلیان، دنبال کتاب و دفتر و تاتر و سینما هم باشد،دانشجویی که درس را نه به خاطر نمره و امتحان و مدرک که برای عشق و علاقه خودش بخواند! دانشجویی که خرید پایان‌نامه برایش بی معنا باشد و دانشجویی که هر روز به سمت فرهیختگی قدم بردارد و به جای اثر پذیری از جامعه، منشا اثر در جامعه خود باشد! گشتیم اما نبود،اگر هم بود به تور ما نخورد!
بعدها که کتاب «نشت نشاء» رضا امیرخانی را خواندیم تازه دو ریالی مان افتاد که اگر دنبال چنان استاد و دانشجویی هستیم، باید کجا تورمان را پهن کنیم! که امیرخانی اینطور نوشته بود:
«تابستانِ سال 2001 میلادی.بوستون آمریکا. شب بود و در محله هاروارد بودم. جایی با تابلوی دانش گاهِ هاروارد روبرو نشدم، اما کافه هایی دیدم به اسم هاروارد. بوتیک هایی به اسمِ هاروارد. متعجب جلوتر رفتم. ساختملن هایی با معماری فوق العاده قدیمی. اما هیچ نشانی از دانش گاه نبود. ساعت از دهِ شب گذشته بود، اما خیابان ها همچنان شلوغ بود. مملو از جوان. جوان هایی که دورِ میزهای کافه های خیابانی نشسته بودند و گپ می زدند. دانشجوهایی که کف پیاده رو ولو شده بودند و زیر نور چراغِ خیابان تکالیف شان را می نوشتند. پسرکی که گیتارش را به دست گرفته بود و در ایوانِ خانه اش که مشرف به خیابان بود، آواز می خواند و ساز می زد... و من متعجب نگاه می کردم که پس کجاست آن دانش گاهِ عظیم و قدیمی. آن مهدِ علوم انسانیِ ینگه دنیا... عاقبت دل به دریا زدم و از جوانی که از کافه ای بیرون می آمد، پرسیدم، این دانشگاهِ هاروارد کجاست؟ خندید و گفت، همین جا که ایستاده ای! طبقه ی بالای کافه را نشان داد؛ آپارتمانی که چراغ هایش روشن بود. گفت این کلاسِ فلسفه ی پروفسور مک آرتور است که با رضایت استاد و دانش جو این ساعتِ شب برگزار می شود. آن جوان که تازه هم صحبت گیر آوره بود، تا بعد از نیمه شب دانش گاه را به من نشان می داد... آن در را نگاه کن کناِ سالن بیلیارد، آن دفترِ دانش کده ی منطق است. دیوار به دیوارِ فروش گاهِ لوازم التحریر، کتاب خانه ی عمومی است. پروفسور فلانی در این خانه زنده گی می کند. پروفسور بهمانی که حتما اسمش را شنیده ای، هم سایه ی من است... گفت و گفت و گفت و من چارشاخ مانده بودم که این چه هارواردی است....
هاروارد یک دانش گاه نیست. یک محله است. با همه مشخصات یک محله. از کفاشی تا قصابی تا کلاس درس. از روزنامه فروشی تا مغازه ی فروش نوشت افزار تا کتاب خانه ی عمومی. از گدا تا راننده تاکسی تا استاد دانش گاه... و تازه اگر هاروارد یک محله است، برکلی در شمال سان فرانسیسکو شهر است! ...»
و باز خدا وکیلی، بودند اساتید و دانشجویانی هم ولو اندک، که حال و هوای هارواردی داشتند و دنبال صمیمیت و فاصله گرفتن از قواعد رسمی دانشگاهی. یکی اش همان استاد لوطی صفت مان که یک روز ورقه های میان ترم را دستمان داد و گفت:«دو ساعت وقت امتحان است. ورقه ها را توی خانه بنویسید و هفته بعد بیاورید!».همه تعجب کردند از این نوع امتحان!
هفته بعد اکثر بچه ها همه سوال ها را به طور کامل نوشته بودند. جواب هایی مفصل و پاکنویس که معلوم بود بعد ساعت ها پرس و جو از دانشجویان ارشد و مشاوره با هم نوشته شده اند. بچه ها وقتی جواب های نصفه و نیمه من و یکی از همکلاسی ها را دیدند، زدند زیر خنده که:«خودتان نوشتید؟! ای بابا! ول کنید این بچه مثبت بازی ها را!».
رفیق همکلاسمان گفت: «اگر به جهد خویش تقلب می کردیم حقمان بود و حلالمان! لیک آن استاد لوطی صفت به ما اعتماد کرد و خیانت به اعتماد استاد از دانشجویی به دور است!»
چند تایی از بچه ها خندیدند، چندتایی دیگر هم سکوت کردند. بگذریم از اینکه نمره های اول آن امتحان، من و همان رفیقم شده بودیم. هرچند که این مساله با هیچ حساب و کتابی جور در نمی آمد!
